કિષ્કિન્ધા નગરી :વિશ્વકર્મા નું યોગદાન
કિષ્કિન્ધા નગરી :વિશ્વકર્મા નું યોગદાન
કિષ્કિંધા કાંડ એ વાલ્મીકિ રામાયણનું ચોથું અને એક અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ કાંડ છે, જે ભગવાન રામના જીવનમાં એક નવો વળાંક દર્શાવે છે. આ કાંડમાં મિત્રતાની સ્થાપના, અદમ્ય શક્તિનું પ્રદર્શન, અને ધર્મપાલનનો સંદેશ સ્પષ્ટ થાય છે. અહીં રામ, હનુમાન અને સુગ્રીવના મિલનથી લઈને સીતાની શોધ અને ભગવાન વિશ્વકર્મા દ્વારા કિષ્કિન્ધા નગરી નિર્માણ માટેના મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રયાસોનું વર્ણન છે.
રામ અને હનુમાનનું મિલન
લંકાપતિ રાવણ દ્વારા સીતાનું અપહરણ થયા બાદ શોકગ્રસ્ત રામ અને તેમના ભાઈ લક્ષ્મણ સીતાની શોધમાં ફરતા ફરતા ઋષ્યમૂક પર્વત પર પહોંચે છે. આ પર્વત પર વાનરરાજ સુગ્રીવ પોતાના શક્તિશાળી ભાઈ વાલીના ભયથી સંતાઈને રહેતો હતો. સુગ્રીવને આ બે વીરો પર શંકા જાય છે કે ક્યાંક આ વાલીના મિત્રો તો નથી. આથી, તે હનુમાનને તેમનો પરિચય મેળવવા મોકલે છે. હનુમાન એક બ્રાહ્મણનું રૂપ ધારણ કરીને રામ-લક્ષ્મણ પાસે જાય છે અને અત્યંત નમ્રતાપૂર્વક તેમની પૂછપરછ કરે છે. જ્યારે તેમને ખાતરી થાય છે કે આ સાક્ષાત શ્રી રામ છે, ત્યારે તેઓ પોતાના વાનર સ્વરૂપમાં આવીને રામના ચરણોમાં નમન કરે છે. આ પ્રસંગ રામાયણના સૌથી સુંદર અને ભાવપૂર્ણ પ્રસંગો પૈકી એક છે.
સુગ્રીવ સાથે મિત્રતાની સ્થાપના
હનુમાન રામ અને લક્ષ્મણને સુગ્રીવ પાસે લઈ જાય છે. અહીં, અગ્નિની સાક્ષીમાં રામ અને સુગ્રીવ વચ્ચે મૈત્રી થાય છે. સુગ્રીવ રામને પોતાના દુઃખનું વર્ણન કરે છે કે કેવી રીતે તેના શક્તિશાળી ભાઈ વાલીએ તેનું રાજ્ય અને તેની પત્ની રૂમા છીનવી લીધા છે. રામ સુગ્રીવને આશ્વાસન આપે છે અને વચન આપે છે કે તે વાલીનો વધ કરીને તેને તેનું રાજ્ય પાછું અપાવશે. સુગ્રીવ પણ રામને વચન આપે છે કે તે પોતાની વિશાળ વાનર સેના સાથે સીતાને શોધવામાં તેમની મદદ કરશે.
વાલીનો વધ અને સુગ્રીવનો રાજ્યાભિષેક
રામ અને સુગ્રીવની મૈત્રી પછી રામ વાલીનો વધ કરવાની યોજના બનાવે છે. વાલીને યુદ્ધ માટે પડકાર ફેંકવામાં આવે છે. વાલી અને સુગ્રીવ વચ્ચે ભયંકર યુદ્ધ થાય છે. આ યુદ્ધમાં રામ સંતાઈને વાલીને બાણ મારે છે. બાણ લાગવાથી વાલી ધરતી પર પડી જાય છે. તેના મૃત્યુ સમયે વાલી તારાને ઉપદેશ આપે છે કે સુગ્રીવને સમર્પિત થઈ જજો. વાલીના મૃત્યુ પછી, રામ સુગ્રીવનો રાજ્યાભિષેક કરે છે અને તેને કિષ્કિંધાનો રાજા બનાવે છે. આ પછી, ચોમાસાની ઋતુના કારણે સીતાની શોધનું કાર્ય થોડા સમય માટે અટકાવવામાં આવે છે.
સીતાની શોધ માટે વાનરોનું પ્રસ્થાન
ચોમાસું પૂરું થતાં, રામ સુગ્રીવને સીતાની શોધ માટે વાનરોની સેના મોકલવાનું કહે છે. સુગ્રીવ પોતાની વિશાળ વાનર સેનાને ચારેય દિશાઓમાં સીતાને શોધવા મોકલે છે. દક્ષિણ દિશામાં હનુમાન, જાંબવાન અને અંગદની આગેવાની હેઠળ એક ટુકડી મોકલવામાં આવે છે, જે રામાયણના આગલા કાંડમાં સીતાને લંકામાં શોધી કાઢે છે.
કિષ્કિંધા નગરી: વિશ્વકર્માની રચના
વાલ્મીકિ રામાયણના કિષ્કિંધા કાંડમાં સ્પષ્ટપણે ઉલ્લેખ છે કે વાલી અને સુગ્રીવની રાજધાની કિષ્કિંધા નગરીનું નિર્માણ દેવશિલ્પી વિશ્વકર્માએ કર્યું હતું. આ નગરીની ભવ્યતા અને સુંદરતા દેવલોક જેવી હતી.
આ નગરી સુવર્ણના મહેલો, મણિ-મુક્તાના સ્તંભો, અને સુંદર ઉદ્યાનોથી શોભતી હતી, જે વિશ્વકર્માની અજોડ શિલ્પ કળાનો પરિચય કરાવે છે. આ નગરી વાલી અને સુગ્રીવના શાસનનું કેન્દ્ર રહી.
કિષ્કિંધા કાંડ – અધ્યાય ૪૩
નગરી તરફ દિશા
જયારે રામ અને સુગ્રીવની મિત્રતા થઈ અને સીતાની શોધ માટે વાનરોને ચાર દિશામાં મોકલવામાં આવ્યા ત્યારે સુગ્રીવે તેમને કહ્યું.
“હે વાનરવીરો! હવે તમારે દક્ષિણ દિશામાં જવું છે. આ માર્ગમાં એક મહાન નગરી છે – કિષ્કિંધા.
આ નગરીનો ઉલ્લેખ કરતો શ્લોક:
किष्किन्धां नाम नगरीं गत्वा यूयं प्लवंगमाः।
विश्वकर्मणि सिद्धां तां गिरौ रम्ये प्रसादिताम्॥
(કિષ્કિંધા કાંડ, સર્ગ ૪૩):
અર્થ: “તમે કિષ્કિંધા નામની નગરીમાં જશો, જે વિશ્વકર્મા દ્વારા નિર્મિત છે અને પર્વત પર અતિ સુંદર રીતે વસાવવામાં આવી છે.અને જે સુંદર પર્વત પર સ્થાપિત છે.”
કિષ્કિંધા નગરી: વિશ્વકર્માની રચના
વાલ્મીકિ રામાયણના કિષ્કિંધા કાંડમાં સ્પષ્ટપણે ઉલ્લેખ છે કે વાલી અને સુગ્રીવની રાજધાની કિષ્કિંધા નગરીનું નિર્માણ દેવશિલ્પી વિશ્વકર્માએ કર્યું હતું. આ નગરીની ભવ્યતા અને સુંદરતા દેવલોક જેવી હતી.
આ નગરી સુવર્ણના મહેલો, મણિ-મુક્તાના સ્તંભો, અને સુંદર ઉદ્યાનોથી શોભતી હતી, જે વિશ્વકર્માની અજોડ શિલ્પ કળાનો પરિચય કરાવે છે. આ નગરી વાલી અને સુગ્રીવના શાસનનું કેન્દ્ર રહી.
દેવોના શિલ્પી વિશ્વકર્મા એ આ નગરીને પોતાના દૈવી કૌશલ્યથી બનાવી હતી. નગરી કામરૂપિ હતી - જે રીતે ઈચ્છો તેમ સ્વરૂપ બદલાઈ જાય. નગરી સર્વકામદાયિ હતી - જે જોઈએ તે સુવિધા અને સંપત્તિ પ્રદાન કરતી. નગરીમાં સુવર્ણ શિખરોવાળા મહેલો, વિશાળ તોરણો અને રાજમાર્ગો હતા. ચારેય બાજુ બગીચાઓ, તળાવો અને પુષ્પવનોથી તે શોભતી હતી.
શ્લોક:
सा नगरी कामरूपा च कामदां सर्वकामिकाम्।
विश्वकर्मणि निर्मितां देवतानां सुखावहाम्॥
(કિષ્કિંધા કાંડ, સર્ગ ૪૩, શ્લોક ૬)
અર્થ: “એ નગરી કામરૂપિ, સર્વકામદાયિ અને દેવતાઓને સુખ આપનારી હતી. વિશ્વકર્મા દ્વારા નિર્મિત એવી અદભુત કૃતિ હતી.”
तत्र रम्याणि वैश्रावणानि कान्तिसम्पन्नानि रत्नानि च भवन्ति। (કિષ્કિંધા કાંડ, સર્ગ ૪૩, શ્લોક ૭)
અર્થ: ત્યાં સુંદર સુવર્ણમય ભવનો છે અને તેજસ્વી રત્નોથી ભરેલા મહેલો પણ છે.
આ શ્લોક કિષ્કિંધાના અંદરના સ્થાપત્યનું વર્ણન કરે છે, જેમાં સોનાના મહેલો અને રત્નોનો ઉલ્લેખ છે.
કિષ્કિંધાની દિવ્યતાનું વર્ણન
નગરીની ગલીઓ સુવર્ણ પથ્થરોથી બનાવેલી હતી. નગરીની આજુબાજુ આકર્ષક જંગલો અને ઉદ્યાનો હતાં, જ્યાં સુગંધિત ફૂલો ખીલી રહ્યા હતા. પક્ષીઓના મીઠા કલરવથી નગરી પ્રફુલ્લિત લાગતી હતી. મહેલો તો જાણે સ્વર્ગની ઇન્દ્રપ્રસ્થ નગરી જેવી ભવ્યતા ધરાવતા હતાં. નગરીની ભવ્યતા અને દિવ્ય ગુણોનું વર્ણન કરે છે, જે વિશ્વકર્માના નિર્માણની કળા દર્શાવે છે.
શ્લોક:
गृहैरुपवनैः श्रेष्ठैः काञ्चनैः शृङ्गतोरणैः।
शोभितां सर्वतो राम्यां यथा देवपुरीमिव॥
અર્થ: “સુવર્ણ શિખરોવાળા મહેલો, બગીચાઓ અને તોરણોથી શોભાયમાન તે નગરી દેવલોકની નગરી જેવી લાગી રહી હતી.”
આ શ્લોકો પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે કિષ્કિંધા માત્ર એક વાનર નગર નહોતું, પરંતુ તે દિવ્ય શિલ્પકલાનું ઉત્તમ ઉદાહરણ હતું, જેનું નિર્માણ સ્વયં દેવતાઓના શિલ્પકાર દ્વારા થયું હતું.
કિષ્કિંધાનું મહત્ત્વ
આ નગરી વાલી અને સુગ્રીવનું રાજધાની હતી. સુગ્રીવએ અહીંથી વાનર સેના એકત્ર કરી અને સીતાની શોધનું મહાન કાર્ય હાથ ધર્યું. આ નગરીને દેવલોક જેવી રચના મળવાથી વાનરોને અનંત શક્તિ અને ઉત્સાહ મળ્યો. કિષ્કિંધા નગરીનું નિર્માણ વિશ્વકર્મા એ કર્યું. નગરી કામરૂપિ અને સર્વકામદાયિ હતી. સુવર્ણ મહેલો, બગીચાઓ, તળાવો, પુષ્પવનોથી શોભતી. દેવલોક સમાન ભવ્યતા ધરાવતી. આ નગરીમાં વાલી અને પછી સુગ્રીવએ રાજ કર્યું. સીતાની શોધની યોજના અને વાનર સેના ની તૈનાતી આ નગરીમાંથી થઈ.
આમ અધ્યાય ૪૩ માં કિષ્કિંધા નગરીનું વર્ણન માત્ર ભૂગોળ કે સ્થાપત્યનું નથી, પણ એ વિશ્વકર્માની દિવ્ય કલા અને વૈદિક યુગની દેવયંત્રશિલ્પ પરંપરા નું પ્રતિબિંબ છે.
ભૌગોલિક પુરાવાઓનું વિશ્લેષણ
કોઈપણ પ્રાચીન મહાકાવ્યની સમજણ માત્ર તેના મુખ્ય ગ્રંથો પૂરતી સીમિત નથી, પરંતુ તેમાં પ્રાદેશિક લોકકથાઓ અને ભૌગોલિક પુરાવાઓનું પણ મહત્વપૂર્ણ યોગદાન હોય છે. રામાયણના સેંકડો સંસ્કરણો અસ્તિત્વમાં છે , જેમાંથી જૈન રામાયણ જેવી આવૃત્તિઓમાં મૂળ કથા અને પાત્રોમાં નોંધપાત્ર તફાવતો જોવા મળે છે. આ જ રીતે, કિષ્કિન્ધા સંબંધિત માન્યતાઓના સંદર્ભમાં પણ ભૌગોલિક અને લોકકથા આધારિત પુરાવાઓનું વિશ્લેષણ કરવું જરૂરી છે.
વર્તમાન સમયમાં, કર્ણાટકમાં આવેલું હમ્પીનું ઐતિહાસિક સ્થળ, તુંગભદ્રા નદીના કિનારે, પ્રાચીન કિષ્કિન્ધા તરીકે ઓળખાય છે. હમ્પીનો ભૂપ્રદેશ મોટા-મોટા ખડકો, અસ્તવ્યસ્ત ભેખડો અને પહાડીઓ માટે જાણીતો છે. આ ભૌગોલિક વાસ્તવિકતા વાલ્મીકિ રામાયણમાં વર્ણવેલ કિષ્કિન્ધાના કુદરતી સ્વરૂપ સાથે સીધો મેળ ખાય છે.
આ ખડકાળ ભૂગોળને સમજાવવા માટે, એક સ્થાનિક લોકવાયકા અસ્તિત્વમાં છે જે કિષ્કિન્ધાના બાંધકામની કથાથી તદ્દન વિપરીત છે. આ કથા મુજબ, વાનર રાજ વાલીએ, જ્યારે રામે તેને હરાવ્યો ત્યારે, ક્રોધાવેશમાં કિષ્કિન્ધા નગરી અને તેના વાનરોને શ્રાપ આપ્યો હતો. આ શ્રાપના કારણે આખું રાજ્ય પથ્થરોમાં પરિવર્તિત થઈ ગયું, અને આજના હમ્પીમાં જોવા મળતા મોટા ખડકો તે સમયે શ્રાપિત થયેલા વાનરો છે. આ લોકકથા એક અલગ જ કારણ પ્રદાન કરે છે કે શા માટે કિષ્કિન્ધા કોઈ નિર્મિત નગરી જેવું લાગતું નથી, પરંતુ પથ્થરોથી ભરેલો પ્રદેશ છે.
Comments
Post a Comment