ભગવાન ગણેશ અને ભગવાન વિશ્વકર્માની પુત્રીઓ રિદ્ધિ-સિદ્ધિના વિવાહની કથા

ભગવાન ગણેશ અને ભગવાન વિશ્વકર્માની પુત્રીઓ રિદ્ધિ-સિદ્ધિના વિવાહની કથા

આપણાં હિન્દુ ધર્મમાં, ભગવાન ગણેશને વિઘ્નહર્તા અને પ્રથમ પૂજનીય દેવ તરીકે માનવામાં આવે છે. તેમની સાથે રિદ્ધિ (સમૃદ્ધિ) અને સિદ્ધિ (સફળતા)ની પૂજા કરવાનો પણ રિવાજ છે. રિદ્ધિ અને સિદ્ધિને તેમની પત્નીઓ માનવામાં આવે છે. આ કથાનું મુખ્ય પ્રમાણ બ્રહ્મવૈવર્ત પુરાણ અને ગણેશ પુરાણ જેવા ગ્રંથોમાં મળે છે જે પ્રમાણિક છે. 

એક કથા અનુસાર, ભગવાન ગણેશ પોતાના નટખટ સ્વભાવને કારણે અન્ય દેવતાઓના લગ્નોમાં વારંવાર અવરોધો ઊભા કરતા હતા. આનાથી પરેશાન થઈને બધા દેવતાઓ બ્રહ્માજી પાસે ગયા અને આ સમસ્યાનું સમાધાન માગ્યું. ત્યારે બ્રહ્માજી એ ભગવાન વિશ્વકર્માની પુત્રીઓને યાદ કરતા કહ્યું કે. ભગવાન વિશ્વકર્માની આ પુત્રીઓના નામ રિદ્ધિ અને સિદ્ધિ હતા. કેટલાક ગ્રંથોમાં તેમને બ્રહ્માજીની માનસ પુત્રીઓ તરીકે દર્શાવવામાં આવી છે. જ્યારે અન્ય કેટલાક ગ્રંથોમાં તેમને વિશ્વકર્માની પુત્રીઓ તરીકે વર્ણવવામાં આવી છે, જેમણે ગણેશજીને તેમના ગુસ્સાને શાંત કરવા માટે લગ્નનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો.

બ્રહ્માજી અને વિશ્વકર્માજીએ ગણેશજીને કહ્યું કે આ બંને કન્યાઓ અત્યંત જ્ઞાની છે અને તેમને શિક્ષણ આપવાની જવાબદારી ગણેશજીએ સ્વીકારી લેવી જોઈએ. ગણેશજીએ તેમની વાત માની લીધી. જ્યારે પણ કોઈ દેવતાના લગ્નની વાત આવતી, ત્યારે રિદ્ધિ અને સિદ્ધિ ગણેશજીનું ધ્યાન ભટકાવવા માટે તેમને કોઈકને કોઈક પ્રશ્ન પૂછતી, જેના કારણે ગણેશજીનું ધ્યાન લગ્નોમાંથી હટી જતું અને લગ્ન વિઘ્ન વિના સંપન્ન થઈ જતા.

જ્યારે ગણેશજીને આ વાતની જાણ થઈ, ત્યારે તેઓ ગુસ્સે થયા. તે સમયે, બ્રહ્માજીએ પ્રગટ થઈને ગણેશજીને શાંત પાડ્યા અને તેમને રિદ્ધિ અને સિદ્ધિ સાથે લગ્ન કરવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો. બ્રહ્માજીએ સમજાવ્યું કે રિદ્ધિ (સમૃદ્ધિ) અને સિદ્ધિ (સફળતા) તેમના વિના અધૂરી છે, અને તેમની સાથે લગ્ન કરવાથી તેમના ભક્તોને સમૃદ્ધિ અને સફળતા બંનેના આશીર્વાદ પ્રાપ્ત થશે.

ગણેશજીએ આ વાત સ્વીકારી અને રિદ્ધિ તથા સિદ્ધિ સાથે તેમના વિવાહ થયા. તેમના બે પુત્રો પણ થયા, જેમના નામ ક્ષેમ (શુભ) અને લાભ રાખવામાં આવ્યા. આ જ કારણ છે કે આપણે ગણેશજીની પૂજા કરતી વખતે 'શુભ-લાભ' પણ લખીએ છીએ.

ભગવાન વિશ્વકર્મા ઘણી રીતે ભગવાન શંકર ના પરિવાર સાથે સંબંધો અને કાર્ય નિર્માણ ના ઉલ્લેખ અનેક ગ્રંથોમાં જોવા મળે છે. ભગવાન શંકર અને ભગવાન વિશ્વકર્મા બન્ને વેવાઈ સબંધ કહેવાયા. એમ ભગવાન વિશ્વકર્મા ના જમાઈ ગણેશ અને તેઓના ભાઈ કાર્તિકેય થયા. કાર્તિકેય દ્વારા અનેક શિવલિંગોનું સ્થાપન કરવામાં આવેલ છે, જે શિવલિંગ ભગવાન વિશ્વકર્મા દ્વારા નિર્મિત હતા. તેના પણ અનેક ગ્રંથોમાં પ્રમાણ જોવા મળે છે. પાર્વતી માતા માટે મહેલ પણ ભગવાન વિશ્વકર્મા એ બનાવ્યો છે. અનેક શસ્ત્રો અને રથ નિર્માણ ભગવાન વિશ્વકર્મા દ્વારા આ પરિવાર માટે ઉપયોગી થયા છે એવા ઉલ્લેખ છે. વધુમાં જણાવું તો ભગવાન શિવના હાથમાં રહેલું તેમનું સૌથી શક્તિશાળી શસ્ત્ર 'ત્રિશૂળ'નું નિર્માણ પણ ભગવાન વિશ્વકર્માએ કર્યું છે. પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર, સૂર્યદેવની તેજસ્વિતા એટલી પ્રખર હતી કે કોઈ તેમના તેજને સહન કરી શકતું ન હતું. સૂર્યદેવના પુત્રી સંજ્ઞા (વિશ્વકર્માની અન્ય એક પુત્રી)ના વિવાહ સૂર્યદેવ સાથે થયા હતા, પરંતુ તે સૂર્યના તેજને સહન કરી શકતા નહોતા. આથી, વિશ્વકર્માએ સૂર્યદેવના તેજને ઘટાડ્યું. આ તેજમાંથી એકત્ર થયેલા ધાતુના કણોનો ઉપયોગ કરીને તેમણે અનેક શક્તિશાળી શસ્ત્રો બનાવ્યા, જેમાં ભગવાન વિષ્ણુનું સુદર્શન ચક્ર, ભગવાન શિવનું ત્રિશૂળ, ઇન્દ્રનું વજ્ર અને કુબેરનો પુષ્પક વિમાન મુખ્ય છે. આમ, શિવજીનું ત્રિશૂળ વિશ્વકર્માની સર્જન કળાનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. એવી રીતે સમુદ્રના મધ્યમાં આવેલી સોનાની લંકાનું નિર્માણ પણ ભગવાન વિશ્વકર્માએ જ કર્યું હતું. શિવ પુરાણ અને અન્ય કથાઓ અનુસાર, ભગવાન શિવે માતા પાર્વતી માટે એક સુંદર નિવાસસ્થાન બનાવવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી. આથી, વિશ્વકર્માએ અત્યંત કલાત્મક અને વૈભવી સોનાની લંકાનું નિર્માણ કર્યું. ગૃહ પ્રવેશ પૂજા માટે શિવજીએ રાવણને આમંત્રણ આપ્યું. રાવણે પૂજા બાદ શિવજી પાસેથી ભિક્ષા માંગી. શિવજીએ ભિક્ષામાં કંઈપણ માંગી લેવાનું વચન આપ્યું, ત્યારે રાવણે ભિક્ષામાં આ સોનાની લંકા જ માંગી લીધી. રાવણ મહાન શિવભક્ત હોવાથી, શિવજીએ તેને લંકા આપી દીધી. આથી, સુવર્ણ લંકાનું નિર્માણ પણ શિવ પરિવાર માટે જ થયું હતું. ઘણી કથાઓમાં એવું પણ વર્ણન છે કે કૈલાસ પર્વત પર ભગવાન શિવ અને માતા પાર્વતી માટેનો મહેલ અને અન્ય સ્થાપત્યોનું નિર્માણ પણ વિશ્વકર્માએ કર્યું હતું. જોકે કૈલાસ પર્વત સ્વયંભૂ માનવામાં આવે છે, પરંતુ તેના પરની દિવ્ય રચનાઓ અને સ્થાપત્ય કલાનું શ્રેય વિશ્વકર્માને આપવામાં આવે છે.

આમ, ભગવાન વિશ્વકર્માએ શિવ પરિવાર માટે ત્રિશૂળ જેવું શક્તિશાળી શસ્ત્ર અને સોનાની લંકા અને કૈલાસ મહેલ જેવા અદ્ભુત સ્થાપત્યોનું નિર્માણ કરીને શિવજી સાથેના સબંધ અને તેમની સાથેના જોડાણને પ્રમાણિત કર્યું છે.

પુરાણોમાં આ કથાનો ઉલ્લેખ સીધો લગ્ન શ્લોકો સાથે વિવાહ વિધિના રૂપમાં ઓછો જોવા મળે છે, પરંતુ કથાના સંદર્ભો અને ભગવાન ગણેશની સ્તુતિઓમાં તેનો ઉલ્લેખ નિશ્ચિતપણે મળે છે.

ગણેશ પુરાણ (ખંડ-૧, અધ્યાય ૪૬) માં ગણેશજીના વિવાહનું વર્ણન મળે છે. આ ઉપરાંત, અનેક પ્રાચીન ગ્રંથો અને લોકકથાઓમાં આ વિવાહનો ઉલ્લેખ છે, જે સાબિત કરે છે કે આ એક પ્રામાણિક કથા છે.

"सिद्धि-बुद्धि समायुक्तो देवो गणेशो विघ्नहर्ता। रिद्धि-सिद्धि समेतः स पूज्यते सर्वदा।"

ભાવાર્થ: જે દેવ ગણેશ સિદ્ધિ અને બુદ્ધિથી યુક્ત છે અને વિઘ્નોને દૂર કરનાર છે, તેમની હંમેશા રિદ્ધિ અને સિદ્ધિ સાથે પૂજા થાય છે.

આ કથાનો હેતુ એ છે કે કોઈપણ શુભ કાર્યની સફળતા માટે ભગવાન ગણેશની કૃપાની સાથે રિદ્ધિ (ભૌતિક સમૃદ્ધિ) અને સિદ્ધિ (આધ્યાત્મિક શક્તિ અને કાર્યસિદ્ધિ) બંને અનિવાર્ય છે. તેથી જ, ગણેશજીને તેમની પત્નીઓ રિદ્ધિ અને સિદ્ધિ સાથે પૂજવામાં આવે છે.