રામસેતુ - એક જીવંત ધરોહર

રામસેતુ - એક જીવંત ધરોહર

પ્રસ્તાવના

આપ સૌ જાણો છો કે આપણા દેશમાં આવા અનેક વંશ, વારસા અને ધરોહરો છે જે આજે પણ સનાતનની વાસ્તુકલા, કલા, બાંધકામ, કૌશલ્ય, યાત્રા , પ્રસંગો, તહેવારો, ધર્મ, ગાથાઓ, પૌરાણિક, પ્રાચીન, આધુનિક, વૈદિક, વીરતા, સાહિત્યના રૂપમાં જોવા મળે છે. તેમને યોગ્ય ઓળખ મળવી જોઈએ અને આપણા પૂર્વજોએ બનાવેલ વારસાને વિકસિત અને વિકાસશીલના માર્ગ પર મૂકવો જોઈએ. મેં આ પુસ્તક વિવિધ પ્રકારના ગ્રંથો, પુરાણો, લેખકના લેખો, માન્ય પુસ્તકો, સરકારી સુધારાઓ, અનેક સંદર્ભો અને પુરાતત્વીય સર્વેક્ષણો અનુસાર લખવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. મારા દ્વારા એકત્ર કરાયેલી સાહિત્યિક સામગ્રીમાંથી કોઈ વિષય પર ગ્રંથ બની શકે કે કેમ તે મને ખબર ન હતી, પરંતુ થોડી રુચિ, મહેનત અને ઉપર આપેલા સંદર્ભોની મદદથી તે શક્ય બન્યું છે. આજે આપણા દેશની ધરોહરને આદરપૂર્વક લખવી, સાચવવી અને વાંચવી જોઈએ. મારા આ પુસ્તકમાં વાલ્મીકિ રામાયણ, વિશ્વકર્મા અંશાવતાર નલ, વીર હનુમાનજી, ભગવાન શ્રીરામ અને ભગવાન વિશ્વકર્મા સાથે સંબંધિત વિષયો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે. હું પોતે વિશ્વકર્મા બ્રાહ્મણ સમાજમાંથી છું અને આ પુસ્તક વિશ્વકર્મા સમાજ અને અન્ય સમાજોને ધાર્મિક પ્રેરણા અને માહિતી આપી શકે તે હેતુથી આ પુસ્તક લખવામાં આવ્યું છે. મારા પુસ્તકમાં અનેક પ્રકારની ભૂલો છે અને વ્યાકરણ અને સંદર્ભિત પુરાવામાં કોઈ ખામીઓ છે, જો તમે મને પ્રયાસ કરનાર લેખક માનતા હો તો કૃપા કરીને મને માર્ગદર્શન આપો જેથી હું મારી ભૂલો સુધારી શકું અને રજૂ કરી શકું. જો તમને આ પુસ્તક ગમ્યું હોય, તો ચોક્કસપણે તેને શક્ય તેટલા વધુ લોકો સુધી પહોંચાડવાનો પ્રયાસ કરો. પ્રસ્તાવનાના અંતે તમામ શુભેચ્છકોને મારા જય શ્રી રામ. જય વિશ્વકર્મા.

શ્રી હરિ વિષ્ણુ ના શ્રીરામ અવતાર ત્રેતાયુગમાં થયો હતો, એટલે કે ગ્રંથોના આધાર અનુસાર ઓછામાં ઓછા 17 લાખ વર્ષ પહેલાં. આજે આપણે રામાયણમાં ઉલ્લેખિત સ્થાનો પર નવા તીર્થ સ્થાનો, દિવ્ય સ્થાનો અને મંદિરો જોઈ શકીએ છીએ જ્યાં પ્રભુ શ્રીરામનું આગમન થયું હતું. 100 કરોડ હિંદુઓની ભાવનાઓ શ્રીરામ સાથે સંબંધિત છે તે પ્રતીક છે 'રામ સેતુ'.

दश्‍योजनविस्‍तीर्ण शतयोजनमायतम्

दद्टशुर्देवरांधर्वा- नलसेतुं सुदुष्‍करम

–वाल्मिकी रामायण 6/22/76

નલ સેતુ (કહેવાય છે રામ સેતુ) એ "પૂર્વીય દક્ષિણ દ્રવિડ અને અતિ દક્ષિણ દ્રવિડ દરિયાકિનારાનું મિલન બિંદુ છે".

રામેશ્વરમ એ "ઉત્તર-પશ્ચિમથી દક્ષિણ-પૂર્વ સુધી વિસ્તરેલા નલસેતુનું ઉત્તરપશ્ચિમ માથું" છે.

રામસેતુની પ્રાચીનતા અને વાલ્મીકિ દ્વારા વર્ણવવામાં આવેલ નલસેતુ વૈજ્ઞાનિક આધાર બન્યા.નાસાની ઉપગ્રહ તસવીરોએ વાલ્મીકિ રામાયણમાં વર્ણવેલ નલસેતુની વૈજ્ઞાનિક પુષ્ટિ કરી અને શ્રીરામ અને રામસેતુની ઐતિહાસિકતા માટે વૈજ્ઞાનિક અને પુરાતત્વીય પૃષ્ઠભૂમિ તૈયાર કરી. 'સેતુ સમુદ્રમ પ્રોજેક્ટ' વિવાદે 'શ્રીરામ અને રામ સેતુ'ની ઐતિહાસિકતાના વૈજ્ઞાનિક અને પુરાતત્વીય પુરાવા એકત્ર કર્યા, પરિણામે, શ્રીરામ અને રામ સેતુના ઇતિહાસને સાબિત કરવા માટે કોઈ વધારાના વૈજ્ઞાનિક અને પુરાતત્વીય પુરાવા શોધવાની જરૂર નથી.

કથા સારણી

રામાયણમાં શ્રી રામ-સેનાનો એક પ્રખ્યાત વાનર, જે ભગવાન વિશ્વકર્માનો અવતાર હતો. તેના સાથીનું નામ નીલ હતું.

દક્ષિણમાં સમુદ્ર કિનારે પહોંચીને શ્રીરામ દ્વારા સમુદ્રની પૂજા કરી. પ્રસન્ન થઈને, વરુણાલય, સાગર પુત્રોથી સંબંધિત હોવાથી, પોતાને ઇક્ષ્વાકુના વંશના હોવાનું જાહેર કરીને શ્રીરામને મદદ કરવાનું વચન આપ્યું અને તેણે કહ્યું - 'સેનામાં વિશ્વકર્માનો એક પુત્ર છે જેનું નામ નલ છે. તે તેના હાથથી મારા પાણીમાં જે પણ વસ્તુ નાખશે તે તરતું રહેશે તે ડૂબશે નહીં. આ રીતે સમુદ્ર પર એક સેતુ બનાવવામાં આવ્યો જે 'નલસેતુ' નામથી પ્રખ્યાત છે.

તે સાથી વીર નું નામ નલ હતું. તેમની પરાક્રમી વીરતાને કારણે તેઓ ભગવાન વિશ્વકર્માના આશીર્વાદથી પણ ધન્ય છે.

તેણે શ્રીરામની સેના ઉતારવા માટે સેતુ બનાવ્યો હતો. તેઓ એક વીર યોદ્ધા હતા અને અશ્વમેધ યજ્ઞમાં તેમના ઘોડાની રક્ષા માટે શ્રીરામની સાથે હતા.

રામાયણની વાર્તામાં નલ (વિશ્વકર્મા) અને નીલ (અગ્નિ) નામના બે વાનરોની વાર્તા છે. બંને મહાન યોદ્ધાઓ હતા અને લંકાના યુદ્ધમાં ઘણા અગ્રણી રાક્ષસ યોદ્ધાઓને મારી નાખ્યા હતા. ઘણા લોક માન્યતા અને પુસ્તકો દ્વારા કહ્યું છે કે નલ અને નીલ ભાઈઓ હતા. ઘણા એવું પણ કહે છે કે બંને જોડિયા ભાઈ હતા, પરંતુ આ અમુક ગ્રંથોના નીચોડ દ્વારા સાચું નથી. રામાયણમાં વાનર સેના કોઈને કોઈ ભગવાનનો અંશ ભાગ હતો. એ જ રીતે, નલ ભગવાન વિશ્વકર્માનો અવતાર હતો અને નીલ અગ્નિદેવનો અવતાર હતો.

વાલ્મીકિ રામાયણમાં લંકા પુલના નિર્માણનો શ્રેય માત્ર નલને જ આપવામાં આવ્યો છે અને પુલના નિર્માણમાં નીલનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી. આ જ કારણ છે કે લંકા સેતુ અને રામ સેતુ સિવાય આ પુલને નલ સેતુ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. પ્રભુ વિશ્વકર્માના પુત્ર હોવાને કારણે, નલને સ્વાભાવિક અને વંશાનુગત રીતે સ્થાપત્યની કળા હતી. તેમના પિતા વિશ્વકર્માની જેમ તેઓ પણ એક ઉત્તમ શિલ્પ કારીગર હતા. આ જ કારણ છે કે સમુદ્ર પર સેતુ બનાવવાની જવાબદારી નલને જ આપવામાં આવી હતી. જ્યારે ભગવાન બ્રહ્મા દેવતાઓને શ્રીરામને ભવિષ્યમાં મદદ કરવાની તેમની જવાબદારી સમજાવી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમણે ભગવાન શ્રી વિશ્વકર્માને પણ આ કાર્ય માટે બોલાવ્યા. ત્યારે ભગવાન વિશ્વકર્મા જી એ તેમને પૂછ્યું - "હે બ્રહ્મદેવ! હું જાણું છું કે રાવણના અત્યાચારને રોકવા માટે શ્રીહરિ ટૂંક સમયમાં અવતાર લેવાના છે. તે અવતારમાં, તેનું રાવણ સાથે ભયંકર યુદ્ધ થશે. પરંતુ હું એક મહાન શિલ્પી છું, યોદ્ધા નથી. તો પછી હું તે યુદ્ધમાં કેવી રીતે યોગદાન આપી શકું?"

ત્યારે બ્રહ્મદેવે કહ્યું - "હે વિશ્વકર્મા જી! નારાયણ જે અવતાર લેવા જઈ રહ્યા છે તે સાર્થક નથી જ્યાં સુધી તમે તેમની મદદ ન કરો. તમારે તેમના અવતાર દરમિયાન એક ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ કાર્ય પૂર્ણ કરવાનું છે જે સમય આવશે ત્યારે તમે આપોઆપ સમજી શકશો." આમ, બ્રહ્મદેવની આજ્ઞા પર ભગવાન વિશ્વકર્મા અને ધૃતાચી (વન કન્યા) ના અંશમાંથી વાનર ગર્ભમાં નલનો જન્મ થયો. કહેવાય છે કે અગ્નિદેવના અંશમાંથી જન્મેલા નીલનો જન્મ પણ એક જ દિવસે થયો હતો અને બંને ખૂબ જ નજીકના મિત્રો હતા.

નલ બાળપણમાં ખૂબ જ રમતિયાળ હતા. તેઓ જંગલમાં તપસ્યા કરતા ઋષિઓની દેવ મૂર્તિઓને સરોવરમાં ફેંકી દેતા હતા. નીલે પણ તેને આ પ્રવૃતિમાં સમાન રીતે સાથ આપ્યો હતો. ઋષિઓએ તેમના દુષ્કર્મોને લીધે ઘણું સહન કરવું પડ્યું અને વારંવાર તેમને દેવોની મૂર્તિઓ બનાવવી પડી. આનાથી તે ખૂબ ગુસ્સે થયા પરંતુ તે બાળક હોવાથી તેણે તેને સજા ન કરી. એકવાર મહાશિવરાત્રિના દિવસે ઋષિમુનિઓએ શિવલિંગની સ્થાપના કરી હતી, પરંતુ હંમેશની જેમ નલએ તે શિવલિંગની ચોરી કરીને તેને તળાવમાં મૂકી દીધું હતું. આના કારણે ઋષિઓને વિલંબ થયો અને પૂજાનો શુભ સમય પસાર થઈ ગયો. આનાથી ક્રોધિત થઈને ઋષિમુનિઓની ધીરજ તૂટી ગઈ અને તેઓએ નલને શ્રાપ આપ્યો કે તેણે જે કંઈપણ સ્પર્શ કર્યો તે પાણીમાં ડૂબશે નહીં. ત્યારપછી જ્યારે પણ નલ ઋષિમુનિઓની મૂર્તિઓને સરોવરમાં મૂકતા ત્યારે તે પાણી પર તરતી રહેતી અને ઋષિઓ તેને પરત લાવતા.

ઋષિઓએ આપેલો આ શ્રાપ નલ માટે વરદાન બની ગયો. ઘણી વાર્તાઓમાં, આ વરદાન નલ સાથે નીલને આપવામાં આવ્યું હોવાનું કહેવાય છે. જ્યારે શ્રીરામે અંગદના નેતૃત્વમાં દેવી સીતાને શોધવા માટે દક્ષિણ તરફ સેના મોકલી ત્યારે નલ-નીલ પણ તેમની સાથે હતા. જ્યારે શ્રી રામે સમુદ્રને સૂકવવા માટે તીરને નિશાન બનાવ્યું, ત્યારે સમુદ્રે તેમને કહ્યું - "હે પ્રભુ! જો તમે મારા પાણીને સુકવી નાખો, તો તેમાં આશ્રય લેતા અસંખ્ય જીવો અને છોડનો પણ નાશ થશે. તેથી તમે એક સેતુ બનાવો. મારા ઉપર. એક સેતુ બાંધો અને તેમાંથી લંકામાં પ્રવેશ કરો."

જ્યારે શ્રીરામે પૂછ્યું કે આ 100 યોજન લાંબા સમુદ્ર પર સેતુ કેવી રીતે બાંધી શકાય, ત્યારે સમુદ્રે કહ્યું - "ભગવાન! તમારી સેનામાં ભગવાન દેવશિલ્પી વિશ્વકર્માના પુત્ર નલ છે. તે તેમના જેવા મહાન શિલ્પી છે  સમુદ્ર પર સેતુ નિર્માણ કરી શકે છે." પછી જાંબવનજીએ શ્રીરામને નલ અને નીલને આપેલા શ્રાપ વિશે જણાવ્યું. પછી નલ અને નીલને આપેલા શ્રાપની અસરથી નલના નેતૃત્વમાં પત્થરો સમુદ્રમાં તરવા લાગ્યા અને તેમને જોડીને વાનર સેનાએ 5 દિવસમાં તે 100 યોજન લાંબા સમુદ્ર પર એક મહાન સેતુ બનાવ્યો. 

તેલુગુ, બંગાળી અને ઇન્ડોનેશિયામાં લખાયેલી રામાયણ મુજબ નલ પોતાના ડાબા હાથથી સમુદ્રમાંથી પથ્થર ફેંકતો હતો. આ જોઈને મહાવીર હનુમાને તેને સમજાવ્યું કે તે તેના ડાબા હાથથી પથ્થર ઉપાડીને જમણા હાથથી સમુદ્રમાં ફેંકી દે કારણ કે જમણો હાથ પવિત્ર માનવામાં આવે છે. ત્યારથી હિંદુ ધર્મમાં આ પ્રથા હજુ પણ પ્રચલિત છે કે કોઈપણ શુભ કાર્ય ફક્ત જમણા હાથથી જ કરવું જોઈએ.

આનંદ રામાયણ મુજબ

નલ દ્વારા પ્રથમ 9 પત્થરોને સ્પર્શ કરીને, શ્રીરામે નવ ગ્રહોની પૂજા કરી અને સૌ પ્રથમ તેમને સમુદ્રમાં છોડ્યા જેથી સેતુનું કાર્ય સરળતાથી પૂર્ણ થઈ શકે. 

કમ્બ રામાયણ અનુસાર

શ્રીરામે લંકામાં પ્રવેશતી સેના માટે શિબિર બનાવવાની જવાબદારી પણ નલ ને આપી હતી. તેણે લંકામાં ઉપલબ્ધ સોના અને રત્નોથી તેની સેના માટે એક શિબિર બનાવ્યો પરંતુ તેણે વાંસ અને લાકડાથી પોતાનો શિબિર બનાવ્યો. આ બતાવે છે કે તે કેટલા કુશળ સેનાપતિ હતા.

નલએ લંકાના યુદ્ધમાં પણ ઉત્સાહપૂર્વક ભાગ લીધો હતો. જ્યારે ઈન્દ્રજીતે વાનર સેનામાં ત્રાહિ ત્રાહિ મચાવી હતી, ત્યારે નલએ તેને યુદ્ધ માટે પડકાર્યો હતો. તે યુદ્ધમાં મેઘનાદે નલને તેના હજારો તીરોથી બાંધી દીધા હતા પરંતુ તેમ છતાં તે તેને મારવામાં અસમર્થ હતા. નલએ તે યુદ્ધમાં યુથપતિ તપના રાક્ષસનો પણ વધ કર્યો હતો. મહાભારત અનુસાર, નલએ ત્રણ પ્રહર યુદ્ધ કરીને ટુંડક નામના મહાન રાક્ષસ યોદ્ધાને મારી નાખ્યો હતો.

જૈન ધર્મ અનુસાર

જૈન ધર્મમાં નલ અને નીલનું પણ વર્ણન છે. જૈન ગ્રંથ તત્વાર્થસૂત્ર મુજબ, નલએ માંગી-તુંગી પર્વત પર જૈન ધર્મમાં દીક્ષા લીધી અને અંતે મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો.

વાલ્મીકિ રામાયણ મુજબ

વાલ્મીકિની રામાયણમાં રામ સેતુનો ઉલ્લેખ છે જે ખૂબ જ પ્રાચીન અને ઊંડો છે અને 1.5 થી 2.5 મીટર પાતળા પરવાળા અને પથ્થરોથી ભરેલો છે. આ સેતુ શ્રીરામની સૂચના પર પરવાળાના ખડકો અને કોરલ ખડકોમાંથી બનાવવામાં આવ્યો હતો. પ્રાચીન વસ્તુઓએ પત્થરો અને વિશાળ ગોળ આકારના ખડકોના જથ્થાને ઘટાડવા તેમજ ઘનતા અને નાના પથ્થરો અને ખડકોના ઉપયોગને ઘટાડવા માટે બંધારણના આ સ્તરનો ઉપયોગ કર્યો હતો, જેનાથી સરળતાથી લાંબો રસ્તો બનાવવામાં આવ્યો હતો. વધુમાં, સમય જતાં તે પર્યાપ્ત મજબૂત પણ બન્યું હતું. માનવીઓ અને સમુદ્રના દબાણનો સામનો કરવા માટે. શાંત સ્થિતિને કારણે, મન્નારના અખાતમાં ખૂબ જ ઓછી સંખ્યામાં પરવાળા અને દરિયાઈ પ્રાણીઓનો વિકાસ થાય છે, જ્યારે બંગાળની ખાડીના પ્રદેશમાં આ પ્રાણીઓ સંપૂર્ણપણે ગેરહાજર છે.

अयं सौम्य नलो नाम तनयो विश्वकर्मण: ।

पित्रा दत्तवर: श्री मान् प्रीतिमान् विश्वकर्मण: ।।45 ।। 

અર્થાત્ - સમુદ્રે કહ્યું કે, તમારી સેનામાં નલ નામનો શિલ્પી વાનર વાસ્તવમાં ભગવાન વિશ્વકર્માનો પુત્ર છે, તેના પિતાએ તેને વરદાન આપ્યું છે કે તું મારી જેમ તમામ શિલ્પ અને કારીગરીમાં નિપુણ થઈશ, પ્રભુ, તમે પણ આ જગતના ત્વષ્ટા વિશ્વકર્મા સર્જક છો. આ નલના હૃદયમાં તમારા માટે ખૂબ પ્રેમ છે.

एष सेतु महोत्साह: करोतु मयि वानर: । 

तमहं धारयिष्यामि यथा ह्येष पिता तथा।।46 ।। 

અર્થાત્ - વિશાળ મહાસાગર કહી રહ્યા છે કે તેના પિતાની જેમ જ હસ્ત અને શિલ્પ કલા માટે સક્ષમ છે, તેથી તેણે મારા પર પુલ બાંધવો જોઈએ અને હું તેને ફૂલની જેમ વહન કરીશ.

एवमुक्त्वोदधिर्नष्ट: समुत्थाय नलस्तत: ।

अब्रवीद् वानरश्रेष्ठो वाक्यं रामं महाबलम्।। 47 ।। 

એટલે કે આટલું બોલ્યા પછી મહાસાગર અદ્રશ્ય થઈ ગયા, પછી મહાન વાનર નલએ ઊભા થઈને શક્તિશાળી ભગવાન શ્રી રામને કહ્યું.

अहं सेतुं करिष्यामि विस्तीर्णे मकरालये। 

पितु: सामर्थ्यसाद्य तत्त्वमाह महोदया: ।।48।।

અર્થાત - હે ભગવાન, મારા પિતાએ આપેલી શક્તિથી હું આ વિશાળ સમુદ્ર પર સેતુ બનાવીશ.

मम मातुर्वरो दत्तो मन्दरे विश्वकर्मणा। 

मया तु सदृश: पुत्रस्तव देवी भविष्यति।।51।।

અર્થાત - મંદરાચલમાં વિશ્વકર્માજીએ મારી માતાને આ વરદાન આપ્યું હતું કે હે દેવી, તમારા ગર્ભથી તમને મારા જેવો તેજસ્વી પુત્ર થશે.

औरसस्तस्य पुत्रो अहं सदृशो विश्वकर्मणा। 

स्मारितो अस्म्यहमेतेन तत्त्वमाह महोदधि।

न चाप्यहमनुक्तो व: प्रब्रुयामात्मनो गुणान्।।52।।

અર્થાત - આ રીતે હું ભગવાન વિશ્વકર્માનો ઓરસ પુત્ર છું અને કલા કારીગરીમાં નિપુણ અને તેમની સમકક્ષ છું, આ સાગરે મને આજે જે કંઈ કહ્યું છે તે સારા અર્થે કહ્યું છે, હું તમને પૂછ્યા વિના કહી શકતો નથી તેથી જ હું અત્યાર સુધી ચૂપ હતો.

समर्थश्चाप्यहं सेतुं कर्तुं वै वरुणालये। 

तस्माद्यैव वन्धन्तु सेतुं वानर पुंसवन: ।।53।। 

હું સમુદ્ર પર પુલ બાંધવામાં અસમર્થ છું, તેથી બધા વાનરો એ આજે ​​જ પુલ બનાવવાનું શરૂ કરવું જોઈએ.

कृतानि प्रथमेनाह्ना योजनानि चतुर्दश। 

प्रहृष्टैर्गजसंकाशैस्त्वरमाणै: पलवंगमै: ।।68।। 

હાથીઓ જેવા વિશાળકાય વાનરો પ્રથમ દિવસે જ ૧૪ યોજન લાંબો સેતુ બનાવ્યો.

द्वितीयेन तथैवाह्ना योजनानि तु विंशति: ।

कृतानि पलवगैस्तूर्ण भीमकायैर्महाबलै: ।।69।। 

પછી બીજા દિવસે, ઉગ્ર શરીરવાળા શક્તિશાળી વાનરોએ ઝડપથી કામ કર્યું અને ૨૦ યોજન લાંબો સેતુ બનાવ્યો.

अह्ना तृतीयेन तथा योजनानि तु सागरे।

त्वरमाणैर्महाकायैरेकविंशतिरेव च।।70।। 

ત્રીજા દિવસે, મહાકાય વાનરોએ ઝડપથી કામ કરીને, સમુદ્ર પર ૨૧ યોજન લાંબો સેતુ બનાવ્યો.

चतुर्थेन तथा चाह्ना द्वाविंशतिरथापि वा। 

योजनानि मचावेगा: कृतानि त्वरितैस्तत: ।।71।। 

ચોથા દિવસે, મહાન અને ઝડપી બુદ્ધિશાળી વાનરોએ ૨૨ યોજન નો લાંબો પુલ બનાવ્યો.

पंचमेन तथा चाह्ना पलवगै: क्षिप्रकारिभि: । 

योजनानि त्रयोविंशत् सुवेलमधिकृत्य वै।।72।।

પાંચમા દિવસે, ઉતાવળ કરનારા તે વાનર નાયકોએ સુવેલ પર્વત સુધી ત્રેવીસ યોજન લાંબો પુલ બનાવ્યો.

स वानरवर: श्री मान् विश्वकर्मात्मजो बली। 

बबन्ध सागरे सेतुं यथा चास्य पिता तथा।।73।।

આ રીતે,પ્રભુ વિશ્વકર્માના બળવાન પુત્ર, કાંતિ માન કપિ શ્રેષ્ઠ શ્રી નલએ સમુદ્રમાં ૧૦૦ યોજન લાંબો સેતુ તૈયાર કર્યો, આ કાર્યમાં તેઓ તેમના પિતાની જેમ પ્રતિભાશાળી હતા.

स नलेन कृत: सेतुं सागरे मकरालये। 

शुशुभे सुभग: श्री मान् स्वातीपथ इवाम्बरे।।74।। 

મકરાલય સમુદ્રમાં નલ દ્વારા બાંધવામાં આવેલો સુંદર અને આકર્ષક પુલ આકાશમાં સ્વાતિ પથ છાયા માર્ગ જેવો સુંદર હતો.

ततो देवा: सगन्धर्वा: सिद्धाश्च परमर्षय: । 

आगम्य गगने तस्थुर्द्रष्टुकामास्तदद्भुतम्।।75।।

દેવતાઓ અને ગંધર્વોએ નલ દ્વારા બનાવેલ સેતુ જોયો જે 100 યોજન લાંબો અને 10 યોજન પહોળો હતો, જેનું નિર્માણ કરવું ખૂબ જ મુશ્કેલ કાર્ય હતું.

(વાલ્મીકિ રામાયણ યુધ્ધ કાંડ સર્ગ ૨૨)

નલ અને નીલ ની કથા

બાળપણમાં હનુમાનજી મહારાજનું નામ મારુતિ હતું. એકવાર હનુમાનજીએ સૂર્યદેવને ફળ સમજીને ગળી ગયા. આખી દુનિયામાં અંધકાર ફેલાઈ ગયો. સૂર્યદેવને મુક્ત કરવાના તમામ દેવતાઓના પ્રયત્નો નિષ્ફળ ગયા, પછી ઇદ્રદેવે વ્રજને મારુતિના હનુ (દાઢી) ભાગ પર માર્યો, જેના કારણે મારુતિ બેભાન થઈ ગયા, પછી પવન દેવની પ્રાર્થના પર, ત્રિમૂર્તિએ મારુતિને ચેતના આપી, આ કારણે હનુને બધા દેવતાઓએ હનુમાન નામ આપ્યું.

જ્યારે હનુમાનજીએ સૂર્યદેવને મુક્ત કર્યા ત્યારે બધા દેવતાઓએ તેમને આશીર્વાદ આપ્યા અને તેમના શસ્ત્રો આપ્યા. તે સમયે ભગવાન વિશ્વકર્માજી ત્યાં પ્રગટ થયા, તેમણે હનુમાનજીને આશીર્વાદ આપ્યા કે હે મારુતિ નંદન, આ દુનિયામાં મારા દ્વારા નિર્મિત કોઈપણ શસ્ત્ર તમને નુકસાન પહોંચાડશે નહીં અને તમારા પર કોઈ શસ્ત્રની અસર થશે નહીં, તમારું શરીર વજ્ર જેમ ઢંકાઈ જશે.

ભગવાન વિશ્વકર્માને પાંચ પુત્રીઓ હતી. તેમાંથી સૌથી નાની પુત્રી ચિત્રાંગદા એકવાર નૈમિષારણ્યની ગોમતી નદીમાં સ્નાન કરી રહી હતી. તે સમયે મહારાજ સુદેવનો પુત્ર સુરથ ત્યાં આવ્યો. સુરથને જોઈને ચિત્રાંગદા તેના પર મોહિત થઈ ગઈ અને તેની સાથે ચાલી ગઈ, તેના મિત્ર સખીઓએ તેના પિતા ભગવાન વિશ્વકર્માને આ વાત કહી.

ભગવાન વિશ્વકર્માએ આખી વાત સાંભળી, તેઓ ધાર્મિક હતા. દીકરી સ્વૈચ્છિક છે, તે શાસ્ત્રની મર્યાદાની વિરુદ્ધ ગઈ છે. તમારી દીકરીએ તેના માતા-પિતા અને સમાજની ગરિમા વિરુદ્ધનું કૃત્ય કરીને ધર્મને નુકસાન પહોંચાડ્યું છે, તેની સજા તમારે ભોગવવી પડશે. આ કારણથી ભગવાન વિશ્વકર્માએ તેમની પુત્રીને શ્રાપ આપ્યો હતો કે, “દીકરી, તારું ક્યારેય કલ્યાણ નહીં થાય. તારી સ્ત્રી અને બાલિકા સ્વભાવના કારણે તેં ધર્મ વિરુદ્ધનું કામ કર્યું છે, તેથી તને પતિનું સુખ નહીં મળે અને તું એનાથી થી અલગ થઈ જશે.

પિતાના શ્રાપને કારણે ચિત્રાંગદાએ આત્મહત્યા કરવા નદીમાં ઝંપલાવ્યું, પરંતુ તે બચી ગઈ અને શ્રીકંઠ મહાદેવના મંદિરે પહોંચી ગઈ. તે જ સમયે, મહાત્મા ઋતુધ્વજ, જેઓ તમામ ગુણોથી વરદાન પામ્યા હતા, ત્યાં મહાદેવની પૂજા કરવા આવ્યા. ચિત્રાંગદાએ ઋષિને તેની અગ્નિપરીક્ષા અને તેના પિતા તરફથી મળેલા શ્રાપ વિશે જણાવ્યું. તેણે કહ્યું કે તું કિશોરી છે અને તારા પિતાને તને સજા કરવાનો કોઈ અધિકાર નથી.

એમનામાં આવો મર્કટ બુધ્ધિ ક્યાંથી આવી ?ઋષિ દ્વારા ભગવાન વિશ્વકર્માને શાખા મૃગ (વાનર) રૂપ ધારણ થાય તેવો શ્રાપ આપ્યો. શ્રાપને કારણે મુક્તિ મેળવવા માટે હનુમાનજી મહારાજની મદદથી વાનરના રૂપમાં મહારાજ કેશરીના રાજ્યમાં આવ્યા. બીજી તરફ સ્વર્ગની અપ્સરા દેવી ગીતાને પણ વાનર સ્વરૂપનો શ્રાપ મળ્યો હતો. તે મહારાજ કેશરી ના રાજ્યમાં પણ આવ્યા. મુક્તિવાનરના રૂપમાં ભગવાન વિશ્વકર્માએ દેવી ગીતા સાથે લગ્ન કર્યા હતા. સમય વીતતો ગયો તેમ તેણે બે સુંદર બાળકોને જન્મ આપ્યો. તે બંનેનું નામ નલ-નીલ હતું. તે બે બાળકોના નામકરણ સમયે આકાશમાંથી અવાજ આવ્યો કે હે વિશ્વકર્મા! તમારા પુત્રોનો જન્મ થતાં જ તમે બંને વાનર જાતિના શ્રાપમાંથી મુક્ત થયા છો, માટે કૃપા કરીને તમારા સંસારમાં આવો અને તમારા આશીર્વાદ વરસાવો.

   તે પછી, દેવી ગીતા અને ભગવાન વિશ્વકર્માએ તેમના બંને પુત્રો મહારાજ કેશરી અને દેવી અંજનાને સોંપી દીધા અને પોતાને વાનર સંસારમાંથી મુક્ત કરીને પોતપોતાની દુનિયામાં ગયા.

નલ અને નીલ વિસ્તૃત પરિચય

કેટલીક કથાઓ અને વાર્તાઓ અનુસાર, નલ અને નીલ ભગવાન વિશ્વકર્માના જોડિયા પુત્રો હોવાનું કહેવાય છે. નલ અને નીલ વાનર હતા. તેમના કુળને ધ્યાનમાં રાખીને, તેમનું વલણ અત્યંત ઉદ્ધત હતું. બાળપણમાં, જ્યારે ઋષિ મુનિ ભગવાનની પૂજામાં મગ્ન હતા, ત્યારે આ બંને તેમના ભગવાનની મૂર્તિઓને ઉપાડતા અને તેને પાણીમાં ડુબાડતા હતા, જેનાથી ઋષિ મુનિ પરેશાન હતા. તેને અસ્વસ્થ જોઈને બંને ભાઈઓ જોર જોરથી હસવા લાગ્યા. તેમની નિર્લજ્જતા જોઈને ઋષિઓએ તેમને શ્રાપ આપ્યો કે જો તેઓ પાણીમાં કોઈ પણ પથ્થર ફેંકશે તો તે ડૂબશે નહીં પરંતુ પાણી પર તરશે. નલ અને નીલ એ વાનર સેનાના સભ્યો હતા જે માતા સીતાને લેવા રામજી સાથે લંકા જઈ રહ્યા હતા. જ્યારે રામજીની સેનાને સમુદ્ર પાર લંકા જવા માટે કોઈ સાધન ન મળ્યું, ત્યારે તેઓએ પાણીના દેવતા વરુણની પૂજા કરી, ત્યારે વરુણે એક ઉપાય સૂચવ્યો કે તમારી સેનામાં નલ અને નીલ નામના બે વાનર છે, જો તેઓ પથ્થર ફેંકશે. સમુદ્રમાં, તે ડૂબી જશે નહીં અને આમ એક પૂલ બનશે. આ રીતે નલ અને નીલે વાનર સેનાની મદદથી સેતુ બનાવ્યો.

નલ નીલ બંને મહાન યોદ્ધાઓ હતા અને લંકાના યુદ્ધમાં ઘણા અગ્રણી રાક્ષસ યોદ્ધાઓને મારી નાખ્યા હતા. ઘણા ગ્રંથો અનુસાર, નલ અને નીલ ભાઈઓ હતા. ઘણા એવું પણ કહે છે કે બંને જોડિયા ભાઈ હતા, પરંતુ આ સાચું નથી. રામાયણમાં વાનર સેના કોઈને કોઈ ભગવાનનો ભાગ હતો.

એ જ રીતે, નલ ભગવાન વિશ્વકર્માનો અવતાર હતો અને નીલ અગ્નિદેવનો અવતાર હતો.

વાલ્મીકિ રામાયણમાં લંકા પુલના નિર્માણનો શ્રેય માત્ર નલને જ આપવામાં આવ્યો છે અને પુલના નિર્માણમાં નીલનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી. આ જ કારણ છે કે લંકા સેતુ અને રામ સેતુ સિવાય આ પુલને નલ સેતુ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. વિશ્વકર્માના પુત્ર હોવાને કારણે, નલને વંશાનુગત રીતે સ્થાપત્યની કળા હતી. તેમના પિતા પ્રભુ વિશ્વકર્માની જેમ તેઓ પણ એક ઉત્તમ શિલ્પ સ્થાપત્ય તજજ્ઞ હતા. આ જ કારણ છે કે સમુદ્ર પર પુલ બનાવવાની જવાબદારી નલને જ આપવામાં આવી હતી. જ્યારે ભગવાન બ્રહ્મા દેવતાઓને શ્રી રામને ભવિષ્યમાં મદદ કરવાની તેમની જવાબદારી સમજાવી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમણે આ કાર્ય માટે શ્રી વિશ્વકર્માને પણ બોલાવ્યા. ત્યારે વિશ્વકર્મા જી એ તેમને પૂછ્યું - "હે બ્રહ્મદેવ! હું જાણું છું કે રાવણના અત્યાચારને રોકવા માટે શ્રી હરિ ટૂંક સમયમાં અવતાર લેવાના છે. તે અવતારમાં, તેનું રાવણ સાથે ભયંકર યુદ્ધ થશે. પરંતુ હું એક શિલ્પી છું, યોદ્ધા નથી. પછી તે અવતારમાં, હું યુદ્ધમાં કેવી રીતે યોગદાન આપી શકું?" ત્યારે બ્રહ્મદેવે કહ્યું - "પુત્ર! નારાયણ જે અવતાર લેવા જઈ રહ્યા છે તેનો કોઈ ફાયદો નથી જ્યાં સુધી તમે તેમની મદદ ન કરો. તમારે તેમના અવતાર દરમિયાન એક ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ કાર્ય પૂર્ણ કરવાનું છે જે સમય આવશે ત્યારે તમને આપોઆપ સમજાઈ જશે." આમ, બ્રહ્મદેવની આજ્ઞાથી ભગવાન વિશ્વકર્માના અંશમાંથી વાનરના ગર્ભમાં નલનો જન્મ થયો. કહેવાય છે કે અગ્નિદેવના અંશમાંથી જન્મેલા નીલનો જન્મ પણ એક જ દિવસે થયો હતો અને બંને ખૂબ જ નજીકના મિત્રો હતા. શ્રી રામે પુલ બનાવવા માટે સમુદ્રની મદદ માંગી અને તેમના માર્ગદર્શન હેઠળ સમુદ્રે કહ્યું - "ભગવાન! તમારી સેનામાં દેવશિલ્પી વિશ્વકર્માનો પુત્ર નલ છે. તે તેમના જેવા મહાન શિલ્પી છે અને તે પુલ બનાવી શકે છે." સમુદ્ર ઉપર." પછી જાંબવનજીએ શ્રી રામને નલ અને નીલને આપેલા શ્રાપ વિશે જણાવ્યું. પછી નલના નેતૃત્વમાં, નલ અને નીલને આપેલા શ્રાપના પ્રભાવ હેઠળ, પથ્થરો સમુદ્રમાં તરતા લાગ્યા અને તેમને જોડીને, વાનર સેનાએ તે ૧૦૦ યોજન લાંબા સમુદ્ર પર ૫ દિવસમાં એક મહાન સેતુ બનાવ્યો.

આનંદ રામાયણ મુજબ, એવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે કે નલ દ્વારા સ્પર્શેલા પ્રથમ 9 પથ્થરોથી, શ્રી રામે નવ ગ્રહોની પૂજા કરી અને સૌપ્રથમ તેમને સમુદ્રમાં છોડ્યા જેથી પુલનું કાર્ય સરળતાથી પૂર્ણ થઈ શકે.

કમ્બ રામાયણ અનુસાર, શ્રી રામે લંકામાં પ્રવેશતી સેના માટે કેમ્પ બનાવવાની જવાબદારી પણ નલ ને આપી હતી. તેણે લંકામાં ઉપલબ્ધ સોના અને રત્નોથી તેની સેના માટે એક કેમ્પ બનાવ્યો પરંતુ તેણે વાંસ અને લાકડાથી પોતાનો કેમ્પ બનાવ્યો. આ બતાવે છે કે તે કેટલા કુશળ સેનાપતિ હતા.

નલએ લંકાના યુદ્ધમાં પણ ઉત્સાહપૂર્વક ભાગ લીધો હતો. જ્યારે ઈન્દ્રજીતે વાનર સેનામાં હાહાકાર મચાવી હતી, ત્યારે નલએ તેને યુદ્ધ માટે પડકાર્યો હતો. તે યુદ્ધમાં મેઘનાદે પોતાના હજારો તીરોથી નલને વીંધી નાખ્યા હતા પરંતુ તેમ છતાં તે તેને મારવામાં અસમર્થ હતો. નલએ તે યુદ્ધમાં યુથપતિ તપના રાક્ષસનો પણ વધ કર્યો હતો.

મહાભારત અનુસાર, મહાન રાક્ષસ યોદ્ધા ટુંડક નમક પણ નલ દ્વારા ૩ પ્રહર સાથે લડ્યા બાદ માર્યા ગયા હતા.

રામસેતુ ભૌગોલિક વિસ્તાર પરિચય

રામ સેતુના કિસ્સામાં, એક્વાપેલેગો એટલે કે સામુદ્રિક જીવો વનસ્પતિ અને ખડકોના માત્ર આપણને સમજવામાં મદદ કરે છે કે આવા સંજોગો પર બનાવેલ ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય, ભૌગોલિક, ઐતિહાસિક અને સામાજિક-રાજકીય નિર્ધારણમાં કયા સંભવિત જ્ઞાનશાસ્ત્રીય પ્રશ્નો ઉદ્ભવે છે, પરંતુ સેતુની આસપાસ વિકસિત પ્રાચીન અને સમકાલીન પૌરાણિક કથાઓ અને જાહેર પ્રવચનોને ધ્યાનમાં લઈને સીધે સીધુ સમૃદ્ધ સેતુ વિશે જ શોધ કરવી. ભારતની વિશાળ ભૌગોલિક વિવિધતા અને બહુ-પરિમાણીય લેન્ડસ્કેપ્સ (હિમાલયથી હિંદ મહાસાગર સુધી)માં શાસનને જોતાં, વસાહતી નોંધણીઓ અથવા પ્રાચીન ભારતીય દંતકથાઓ અને દંતકથાઓ દ્વારા બનાવવામાં આવેલ ક્રમિક જ્ઞાનશાસ્ત્રોએ મુખ્ય ભારતીય ટાપુઓના લેન્ડસ્કેપ્સની મુખ્ય ધારાની કલ્પનાને જન્મ આપ્યો છે; રામ સેતુ તેમાંથી એક છે. ભારતના પૂર્વ કિનારેથી તાજેતરના આબોહવા, હવામાનશાસ્ત્ર અને હાઇડ્રોલોજિકલ ડેટા ભારતના પૂર્વ કિનારે ચોમાસાની (મોસમી) "સમુદ્રમાં નદી" નો ચોંકાવનારો દાવો કરે છે, જે હિંદ મહાસાગરથી ઉત્તરમાં બંગાળની ખાડી સુધી વહે છે - પૂર્વ દિશા. "ભારતના પૂર્વ કિનારે સમુદ્રમાં આ નદીની હાજરી ... ઉત્તર હિંદ મહાસાગરની વિશિષ્ટ ભૂગોળમાંથી ઉદ્ભવે છે, જેના પરિણામે અર્ધ-બંધ ઉત્તરીય બંગાળની ખાડી અને પૂર્વ કિનારે તાજા પાણીના ભારે પ્રવાહમાં પરિણમે છે. ભારતના મજબૂત દરિયાકાંઠાના પ્રવાહો સાથે છે” (ચૈતન્ય એટ એલ., 1901-1905). આ શોધ શ્રીલંકાથી મન્નારના અખાત અને પૂર્વી ઘાટ સુધી વિસ્તરેલી ભારતીય દરિયાકાંઠા સાથે ઊંડા સ્પેક્ટ્રલ (ખડકોના) જોડાણ સૂચવે છે, જેમ આ નવી શોધમાં વેદાંતિક રૂપક આકાર લે છે, તે જ રીતે "સમુદ્રમાં નદી" નું પ્રતીક પણ છે. ભારતના જાહેર અને રાજકીય પ્રવચનમાં પણ રામ સેતુની જળમાં રેખા રેખાંકિત થયેલ છે. 

આ રામ સેતુ ભારતના પમ્બન ટાપુ પર ધનુષકોડીના છેડાથી લઈને શ્રીલંકાના મન્નાર દ્વીપ પર તલાઈમન્નરના છેડા સુધી છે. આ પુલ 32 કિલોમીટર લાંબો હોવાનો અંદાજ છે. હનુમાનજી રામ સેતુના રક્ષક છે અને તેઓ ચિરંજીવી હોવાથી તે સેતુની રક્ષા માટે સતત ઉભા છે.

મન્નાર જિલ્લો ઉત્તર શ્રીલંકાના પશ્ચિમ કિનારે આવેલો છે. મન્નાર શહેર મન્નાર ટાપુ પર છે. મન્નાર શહેરથી 35 કિ.મી. દૂર તલાઈમન્નાર નામનો છેડો છે. અહીં શ્રીલંકન નૌકાદળનું મોટું કેન્દ્ર છે. તલાઈમન્નરના છેડેથી 2 કિ.મી. ચાલતી વખતે રામ સેતુ જોઈ શકાય છે. જ્યારે રામ સેતુ પરથી જોવામાં આવે તો 16 નાના ટાપુઓ દ્વીપસમૂહ જેવા દેખાય છે. તેમાંથી 8 ટાપુઓ ભારતની સરહદમાં છે અને 8 ટાપુઓ શ્રીલંકાની સરહદમાં છે. બંને દેશો તરફથી રામ સેતુની મુલાકાત લેવાની પરવાનગી નથી. પુલની આસપાસના પરિસરમાં માત્ર માછીમારોને જ મંજૂરી છે.

રામસેતુની નજીક જતી વખતે, બધા ભક્તો ભાવનાત્મક જાગૃતિ અનુભવી રહ્યા હતા અને એવું લાગતું હતું કે આ માત્ર એક પુલ નથી પરંતુ તેમને શ્રી રામ સાથે જોડતો લાગણીઓનો સેતુ છે. રામ સેતુના ભાગમાં એક અનોખો ચેતન અનુભવ છે. એ અનુભવને શબ્દોમાં વર્ણવી શકાય તેમ નથી. પરંતુ કુદરતના બદલાતા વાતાવરણને કારણે આજે રામ સેતુ દરિયાની નીચે છે. પરંતુ તે હજુ પણ અડીખમ છે અને આશ્ચર્યજનક પણ છે. રામ સેતુ કથિત રીતે 15મી સદી સુધી પગપાળા પસાર થઈ શકતું હતું. રામેશ્વરમના મંદિરોમાં સ્થિત શિલાલેખો અનુસાર, રામ સેતુ સંપૂર્ણપણે સમુદ્રના પાણીની ઉપર હતો પરંતુ તે 1480 માં ચક્રવાતી તોફાન દ્વારા તૂટી ગયો હતો.

રામ સેતુ અથવા નલ સેતુ, ગીતા પ્રેસ ગોરખપુરમાંથી પ્રકાશિત

શ્રીમદ્વાલ્મીકિ રામાયણ-કથા-સુખ-સાગર પુસ્તકમાં તેનું વર્ણન છે કે પુલના નામકરણ પ્રસંગે રામે તેનું નામ 'નલ સેતુ' રાખ્યું. તેનું કારણ એ હતું કે લંકા સુધી પહોંચવા માટે બનાવવામાં આવેલો પુલ વિશ્વકર્માના પુત્ર નલ દ્વારા સૂચવવામાં આવેલી તકનીકીનો ઉપયોગ કરીને બનાવવામાં આવ્યો હતો. રામના નલ સેતુનો ઉલ્લેખ મહાભારતમાં પણ કરવામાં આવ્યો છે. તુલસીદાસના શ્રીરામચરિતમાનસ અને વાલ્મીકની રામાયણ ઉપરાંત અન્ય રામ કથાઓમાં પણ સમુદ્ર પર બનેલા સેતુની ચર્ચા જોવા મળે છે. આશ્ચર્યની વાત એ છે કે રામના સેતુનો ઉલ્લેખ છે પરંતુ તે પુલનું નામ રામ સેતુ હોવાનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી. ગીતા પ્રેસ ગોરખપુરથી પ્રકાશિત શ્રીમદ્વાલ્મીકિ રામાયણ-કથા-સુખ-સાગર પુસ્તકમાં અલગ વર્ણન આપવામાં આવ્યું છે. કહેવાય છે કે પુલના નામકરણના પ્રસંગે રામે તેનું નામ 'નલ સેતુ' રાખ્યું હતું. તેનું કારણ એ હતું કે લંકા સુધી પહોંચવા માટે બનાવેલ પુલ વિશ્વકર્માના પુત્ર નલની બુદ્ધિથી બનાવવામાં આવ્યો હતો. વાલ્મીક રામાયણમાં તેનું વર્ણન છે કે -

नलर्श्चके महासेतुं मध्ये नदनदीपते:। 

स तदा क्रियते सेतुर्वानरैर्घोरकर्मभि:।। 

રામ માટે લંકા પર વિજય મેળવવો એ મહાસાગર પાર કરવો એ સૌથી મુશ્કેલ પડકાર હતો. વાલ્મીકિ રામાયણ અને તુલસીકૃત રામચરિતમાનસ બંનેમાં મુશ્કેલીની આ બાબત આવે છે - તે વાલ્મીકિ રામાયણમાં લખાયેલ છે -

अब्रवीच्च हनुमांर्श्च सुग्रीवर्श्च विभीषणम। 

कथं सागरमक्षोभ्यं तराम वरुणालयम्।। 

सैन्यै: परिवृता: सर्वें वानराणां महौजसाम्।। 

(આપણે શક્તિશાળી વાનરસેના સાથે આ દુર્ગમ સમુદ્રને કેવી રીતે પાર કરી શકીશું) (6/19/28) તુલસીના રામચરિતમાનસમાં વર્ણન છે -

सुनु कपीस लंकापति बीरा। 

केहि बिधि तरिअ जलधि गंभीरा।। 

संकुल मकर उरग झष जाती। 

अति अगाध दुस्तर सब भांती।। 

પ્રાર્થના કર્યા પછી પણ સાગરે રસ્તો ન આપ્યો ત્યારે રામ ગુસ્સે થયાનું પણ વર્ણન છે. વાલ્મીક રામાયણમાં એવું પણ લખેલું છે કે જ્યારે રામે સમુદ્ર પર હુમલો કરવા માટે ધનુષ્ય ઉભું કર્યું ત્યારે એવું લાગતું હતું કે જાણે જમીન અને અવકાશ ફાટવા લાગ્યા અને પર્વતો ડગમગવા લાગ્યા.

तस्मिन् विकृष्टे सहसा राघवेण शरासने। 

रोदसी सम्पफालेव पर्वताक्ष्च चकम्पिरे।। 

ગોસ્વામી તુલસીદાસ દ્વારા લખાયેલા શ્રી રામચરિતમાનસના સુંદરકાંડમાં લખ્યું છે કે ત્યારે મહાસાગરે જ રામને પોતાના પર સેતુ બાંધવાની યુક્તિ કહી - નાથ નીલ નલ કપિ દ્વો ભાઈ, લરીકાઈ રિદ્ધિ આશીષ પાઈ " તિન્હ કે પરસ કિયે, ગિરિ ભારે, તરીહહિં  જલધિ પ્રતાપ તુમ્હારે, (સમુદ્રે કહ્યું -) હે પ્રભુ. નીલ અને નલ બે વાનર ભાઈઓ છે. તેઓને બાળપણમાં એક ઋષિ પાસેથી આશીર્વાદ મળ્યા હતા. ફક્ત તેમને સ્પર્શ કરવાથી, ભારે પર્વતો ઉપાડી શકાય છે. હું તમારા મહિમાને લીધે સમુદ્ર પર પણ તરશે. એહી બિધિ નાથ પયોધી બ"ધાઈઅ. જેહી યે સુજસુ લોક તિહુ" ગાઈઅ. (હું પણ પ્રભુની સર્વશક્તિને મારા હૃદયમાં રાખીને મારી શક્તિ પ્રમાણે (હું બને ત્યાં સુધી) મદદ કરીશ. હે પ્રભુ! આ રીતે સાગર પર બાંધવાનું શરૂ કરો, જેથી ત્રણે લોકમાં તમારા સુંદર ગુણગાન ગાઈ શકે. )

આ પુલ એટલો મજબૂત હતો કે રામચરિતમાનસના લંકાકાંડની શરૂઆતમાં જ બાંધી પુલને ખૂબ જ મજબૂત બનાવવાનો ઉલ્લેખ છે. વાલ્મીક રામાયણમાં વર્ણન છે કે આ પુલ લગભગ પાંચ દિવસમાં બન્યો હતો, જેની લંબાઈ સો યોજન અને પહોળાઈ દસ યોજન હતી.

दशयोजनविस्तीर्णं शतयोजनमायतम्। ददृशुर्देवगन्धर्वा नलसेतुं सुदुष्करम्।। (6/22/76), 

સેતુ નિર્માણમાં ઘણી ઊંચ ગુણવત્તાની ટેકનોલોજી વાપરવામાં આવી હતી જેનો ઉલ્લેખ વાલ્મીકિ રામાયણ માં આવે છે - 

पर्वतांर्श्च समुत्पाट्य यन्त्नै: परिवहन्ति च। 

અમુક વાનરો મોટા મોટા પર્વતો ને યંત્રો દ્વારા સમુદ્ર કિનારે લઈ આવ્યા. આ રીતે બીજું એક અન્ય ઉદાહરણ મળે છે - 

सूत्राण्यन्ये प्रगृहृन्ति हृयतं शतयोजनम्। (6/22/62)

અમુક વાનરો સૌ યોજન લાંબો સૂત્ર (દોરો) પકડી રહ્યા હતા. એટલે કે સેતુ નિર્માણ સૂત્ર દોરી માપ પ્રમાણે અને સીધાઈ લેવલ પર થઈ રહ્યું હતું.

રામસેતુની રેતી

અહીંની રેતી સ્વચ્છ અને સફેદ છે. જ્યારે રેતી હાથમાં લેવામાં આવે છે ત્યારે વ્યક્તિ લાગણીશીલ થઈ જાય છે અને તેને શરીર પર લગાવવાનું મન થાય છે. અન્ય જગ્યાની રેતી અને રામ સેતુની રેતીમાં ફરક છે. અહીંની રેતીમાં થોરિયમ હોય છે, જેનો ઉપયોગ પરમાણુ રિએક્ટર માટે થાય છે જે એટમ બોમ્બ બનાવે છે.

પુરાવા પ્રમાણ પુરાતત્વ 

રામ સેતુના મામલામાં ભારતના પુરાતત્વ વિભાગ દ્વારા રામ અને રામાયણના અસ્તિત્વને નકારતી સુપ્રીમ કોર્ટમાં દાખલ કરવામાં આવેલી એફિડેવિટ માત્ર કરોડો દેશવાસીઓની આસ્થાને ઠેસ પહોંચાડી રહી છે એટલું જ નહીં, પરંતુ આનાથી તેમના વિઝન પર પણ મોટો પ્રશ્નાર્થ ઊભો થયો છે. પુરાતત્વ વિભાગનો ઇતિહાસ. રામ સેતુના મુદ્દા પર વાલ્મીકિ રામાયણને ઐતિહાસિક દસ્તાવેજ ગણી શકાય નહીં તેવું ASI ડાયરેક્ટર (સ્મારકો) સી દોરજીનું નિવેદન સંપૂર્ણપણે ભારતની ઐતિહાસિક અભ્યાસની પદ્ધતિની વિરુદ્ધ છે.

એક પુરાતત્વવિદ્ તરીકે, કદાચ તેમને જાણ હોવી જોઈએ કે જ્યારે ASIના સ્થાપક અને પ્રથમ મહાનિર્દેશક કનિંગહામે 1862-63માં અયોધ્યાનો પુરાતત્વીય અહેવાલ રજૂ કર્યો હતો ત્યારે તેમણે અયોધ્યાને વાલ્મીકિ રામાયણના આધારે ઐતિહાસિક શહેર ગણાવ્યું હતું. કનિંગહામે તે અહેવાલમાં એમ પણ કહ્યું હતું કે રામનું જન્મસ્થળ મનુ દ્વારા સ્થાપિત અયોધ્યાની મધ્યમાં મંદિર હતું. 1908માં પ્રકાશિત બ્રિટિશ યુગના 'ઈમ્પિરિયલ ગેઝેટિયર ઑફ ઈન્ડિયા'ના પાંચ ભાગમાં પ્રકાશિત 'આદમ બ્રિજ' વિશેના ઐતિહાસિક વર્ણનમાં એવું પણ કહેવાય છે કે હિંદુ પરંપરા અનુસાર, આ પુલ રામના લશ્કરી અભિયાનના પ્રસંગે બનાવવામાં આવ્યો હતો. લંકા હનુમાન અને તેમની સેના દ્વારા બનાવવામાં આવી હતી. ડૉ. રાજબલી પાંડેના 'હિન્દુ ધર્મ કોશ' (પૃ. 558) મુજબ રામાયણના નાયક રામે લંકાના રાજા રાવણ પર હુમલો કરવા માટે રામ સેતુનું નિર્માણ કરાવ્યું હતું. ભારતીય કિનારેથી શ્રીલંકાના કિનારે અને તે પણ સીધી રેખામાં સમુદ્રની છીછરીતા એ માન્યતાને મજબૂત કરે છે કે આ રામાયણ કાળની ઘટનાઓ સાથે સંબંધિત એક મહત્વપૂર્ણ અવશેષ છે. વાલ્મીકિ રામાયણના યુદ્ધકાંડનો બાવીસમો અધ્યાય વિશ્વકર્માના પુત્ર નલ દ્વારા બાંધવામાં આવેલ સો યોજના લાંબા રામ સેતુનું વિગતવાર વર્ણન કરે છે. રામાયણમાં 100 યોજન લાંબા અને 10 યોજન પહોળા આ પુલને 'નલ સેતુ' કહેવામાં આવે છે.

दश योजन विस्तर्ीणं शतयोजनमायतम्।

दहशुर्देवगन्धर्वा नलसेतुं सुदुष्करम् ।। वा.रा., युद्ध. 22.76

નલની દેખરેખમાં વાનરોએ ખૂબ જ મહેનત કરીને આ પુલ બનાવ્યો હતો. વિશાળ પર્વતો અને વૃક્ષોને કાપીને સમુદ્રમાં ફેંકી દેવામાં આવ્યા હતા. મોટા ખડકો અને પહાડી ખડકોને ઉખેડીને યંત્રોની મદદથી સમુદ્ર કિનારે લાવવામાં આવ્યા હતા - ‘पर्वतांश्च समुत्पाट्य यन्त्रै: परिवहन्ति च’ વાલ્મીકિ રામાયણ ઉપરાંત 'અધ્યાત્મ રામાયણ'ના યુદ્ધકાંડમાં પણ નાળા દ્વારા સો યોજના પુલના નિર્માણનો ઉલ્લેખ છે.

ભાગવત પુરાણ અનુસાર 

સ્કંધ 6 અધ્યાય 10 શ્લોક 13 માં જણાવ્યું છે કે ત્રણ દિવસના ઉપવાસ અને ઘણી આજીજી કરવા છતાં પણ કામ થતું નથી તે જોઈને રામ સમુદ્ર પર ગુસ્સે થયા. અને પછી સાગર રામના ગુસ્સાથી ડરીને પ્રકટ થાય છે અને તે ભગવાન વિશ્વકર્મા નું નામ લઈ કહે છે કે ફક્ત સૃષ્ટિના સર્જનહાર જ તમારી મદદ કરી શકે છે. તેથી તેમના અંસ નલને તેની મદદથી પુલ બનાવવાની સલાહ આપે છે. શ્રી રામ પણ એ પ્રમાણે જ કરે છે. નલના હાથ દ્વારા સમુદ્રમાં શીલાના સ્થાનાંતરણની વાર્તા વાલ્મીકિ રામાયણ (6/22/41-47)માં આપોઆપ વર્ણવવામાં આવી છે. નલ રામને કહે છે કે તેની પાસે તેના પિતા વિશ્વકર્માની શક્તિ છે. તેથી જ હું સમુદ્ર પર પુલ બનાવી શકું છું. પ્રભુ વિશ્વકર્માએ તેમની માતાને આ વરદાન આપ્યું હતું કે તમારો પુત્ર મારા જેવો થશે.

તેલુગુ રંગનાથ રામાયણ અનુસાર 

તેલુગુ રંગનાથ રામાયણ (6/25)ના નલએ એકવાર પશુકણ્વ મુનિની તમામ પૂજા મૂર્તિઓને સમુદ્રમાં ફેંકી દીધી હતી. આના પર ઋષિએ શ્રાપની જગ્યાએ વરદાન આપ્યું કે બાળક જે પણ વસ્તુ સમુદ્રમાં ફેંકશે તે તરવા લાગશે.

નલ અને હનુમાન સંઘર્ષનો ઉલ્લેખ

તિબેટિયન (તિબ્બતી) રામાયણ, સારલાદાસ દ્વારા ઉડીયા મહાભારત, બલરામ દ્વારા રામાયણ અને બંગાળી કૃતિવાસ રામાયણ (5/43) માં કરવામાં આવ્યો છે. મરાઠી એકનાથ દ્વારા લખાયેલ આનંદ રામાયણ (1/10/166) અને ભાવાર્થ રામાયણ (5/40) અનુસાર, નલના અભિમાનને કારણે, સમુદ્રમાં ફેંકવામાં આવેલા પથ્થરો વિખેરવા લાગ્યા. પછી રામની સલાહથી પથ્થરો પર રામનું નામ લખીને સાથે રહેવા લાગ્યા.

બંગાળી કૃતિવાસ રામાયણ (5/45) અનુસાર, નલને બ્રહ્મા તરફથી વરદાન મળ્યું કે તેમના સ્પર્શથી પથ્થર સમુદ્ર પર તરતા રહેશે. વધુમાં, રંગનાથ રામાયણ અનુસાર, પુલના નિર્માણ સમયે (6/27), નલ એક હાથે વાનરો દ્વારા લાવેલા પર્વતોને લઈ જતા હતા અને બીજા હાથથી સમુદ્રમાં નાખતા હતા. તેના પર હનુમાનજીએ તેમનો અભિમાન તોડવા માટે 7 યોજન પર્વતને ઉપાડ્યો. પછી આ સંઘર્ષને ટાળવા માટે રામે નલને બંને હાથે સ્વીકારવાનો આદેશ આપ્યો.

રામ સેતુમાં ખિસકોલીનું યોગદાન

માતા સીતાના અપહરણ પછી, ભગવાન રામને લંકા સુધી પહોંચાડવા માટે, તેમની વાનર સેના જંગલને લંકા સાથે જોડવા માટે સમુદ્ર પર પુલ બનાવવાનું શરૂ કરે છે. પુલ બનાવવા માટે આખી સેના પથ્થરો પર ભગવાન શ્રી રામનું નામ લખીને સમુદ્રમાં પથ્થર ફેંકે છે. તેના પર ભગવાન રામનું નામ લખવાને કારણે પથ્થરો દરિયામાં ડૂબવાને બદલે તરવા લાગે છે. આ બધું જોઈને બધા વાનરો ખૂબ ખુશ થઈ જાય છે અને ઝડપથી પુલ બનાવવા માટે દરિયામાં પથ્થરો ફેંકવા લાગે છે. ભગવાન રામ પુલ બનાવવા માટે તેમની સેનાનો ઉત્સાહ, સમર્પણ અને જુસ્સો જોઈને ખૂબ જ ખુશ છે. તે સમયે ત્યાં એક ખિસકોલી પણ હતી, જે તેના મોંમાંથી કાંકરા ઉપાડીને સમુદ્રમાં ફેંકી રહી હતી. એક વાનર તેને વારંવાર આવું કરતા જોઈ રહ્યો હતો.

થોડા સમય પછી વાનર ખિસકોલીની મજાક ઉડાવે છે. વાનર કહે, “અરે! ખિસકોલી, તું બહુ નાની છે, દરિયાથી દૂર રહેજે. એવું ન થાય કે તમે આ પથ્થરો નીચે દટાઈ જાઓ.” આ સાંભળીને બીજા વાનરો પણ ખિસકોલીની મજાક કરવા લાગે છે. આ બધું સાંભળીને ખિસકોલી ખૂબ દુઃખી થઈ જાય છે. ભગવાન રામ પણ આ બધું દૂરથી જ જુએ છે. જેવી ખિસકોલીની નજર ભગવાન રામ પર પડે છે, તે રડતી રડતી ભગવાન રામની પાસે આવે છે.

વ્યથિત ખિસકોલી શ્રી રામને બધા વાનરો વિશે ફરિયાદ કરે છે. પછી ભગવાન રામ ઉભા થાય છે અને વાનર સેનાને બતાવે છે કે કેવી રીતે ખિસકોલી દ્વારા ફેંકવામાં આવેલા કાંકરા અને નાના પથ્થરો મોટા પથ્થરોને એકબીજા સાથે જોડવાનું કામ કરે છે. ભગવાન રામ કહે છે, “જો ખિસકોલીએ આ કાંકરા ન ફેંક્યા હોત તો તમારા દ્વારા ફેંકવામાં આવેલા તમામ પથ્થરો અહીં-તહીં વિખરાયેલા પડ્યા હોત. આ ખિસકોલી દ્વારા ફેંકવામાં આવેલા પથ્થરો છે, જે તેમને એકસાથે પકડી રાખે છે. બ્રિજ બનાવવા માટે ખિસકોલીનું યોગદાન પણ વાનર સેનાના સભ્યો જેટલું અમૂલ્ય છે.

આ બધું કહીને, ભગવાન રામ પ્રેમથી ખિસકોલીને પોતાના હાથથી ઉપાડે છે. પછી, ખિસકોલીના કામની પ્રશંસા કરીને, શ્રી રામ તેની પીઠ પર પ્રેમથી સ્નેહ આપવાનું શરૂ કરે છે. ભગવાનના હાથ ફરતાની સાથે જ ખિસકોલીના નાનકડા શરીર પર તેની આંગળીના નિશાન બને છે. ત્યારથી એવું માનવામાં આવે છે કે ખિસકોલીના શરીર પર હાજર સફેદ પટ્ટીઓ બીજું કંઈ નથી પરંતુ ભગવાન રામના આશીર્વાદ તેમના ફિંગરપ્રિન્ટ્સના રૂપમાં છે.

વીર હનુમાનજી અને મહારાજ સુગ્રીવે વિભીષણજીને તેમની વાનર સેના સાથે સમુદ્ર પાર કરવાની વ્યૂહરચના અંગે સૂચનો માંગ્યા. વિભીષણે કહ્યું કે શ્રી રામના પૂર્વજો રાજા સાગર અને રાજા ભગીરથની કૃપાથી સમુદ્રમાં આટલું પાણી આવ્યું છે, તેથી શ્રી રામે પોતે સમુદ્રનું સર્વેક્ષણ કરવું જોઈએ, જેથી તેઓ લંકા જવા માટે સમુદ્રની અંદરનો તે ભાગ શોધી શકે. જ્યાં સમુદ્રની નીચે જમીનની રચનાઓ છે. (વાલ્મીકિ. રામાયણ. 6/19/29-31) રામ અને લક્ષ્મણ બંનેને વિભીષણનું સૂચન યોગ્ય લાગ્યું. રાવણના ગુપ્ત જાસૂસ શાર્દુલે શ્રી રામની સેનાની નજીક ફરતા આ બધું જોયું અને તરત જ રાવણ પાસે ગયો અને તેને બધી ઘટનાઓની જાણ કરી. પરેશાન અને ચિંતિત, રાવણે શુકને સુગ્રીવ પાસે સંદેશવાહક તરીકે મોકલ્યો, જેથી મહારાજા સુગ્રીવ તેમના પક્ષમાં રહી શકે. સુગ્રીવે તેની વિનંતીનો ઇનકાર કર્યો અને બહાદુર વાનર સેનાએ શુકને પકડી લીધો. સુગ્રીવના નેતૃત્વમાં વાનર યોદ્ધાઓએ શુકને ત્રાસ આપવાનું શરૂ કર્યું. શુક ​​જોરથી વિલાપ કરવા લાગ્યો; તેની ચીસો સાંભળીને શ્રી રામે તેને મુક્ત કરવાનો આદેશ આપ્યો અને કહ્યું કે કોઈ પણ દૂતને બંદી બનાવવો જોઈએ નહીં અને તેને ત્રાસ આપવો જોઈએ નહીં.

શ્રી રામ અને તેમની સેનાએ આધુનિક ચેન્નાઈ પાસે રામનાથપુરમ શહેર તરીકે ઓળખાતા દરિયાની નજીકના વિસ્તારમાં પડાવ નાખ્યો હતો. બીજો મોટો પડકાર સમુદ્ર પર પુલ બનાવવાનો હતો, જેથી વાનર સેના સમુદ્ર પાર કરીને લંકા પહોંચી શકે. આગામી ત્રણ દિવસ સુધી, શ્રી રામે મનમાં ભગવાનને પ્રાર્થના કરી અને સમુદ્રમાં પુલ બનાવવા માટે યોગ્ય સ્થળ શોધવા માટે શોધ અને સંશોધન કર્યું. સંભવતઃ શ્રી રામની કાર્યશૈલી એ જ હતી, જેનું આધુનિક સમયમાં આ રીતે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, "એવી રીતે પ્રાર્થના કરો જાણે બધું ભગવાન પર નિર્ભર હોય અને મહેનત કરો જાણે બધું માણસ પર નિર્ભર છે." શ્રી રામને તેમના સંશોધનના પરિણામો માટે એટલી રાહ જોવી પડી કે એક સમયે તેમણે પોતાના તીરોનો ઉપયોગ કરીને સમુદ્રના એક છેડાને સૂકવવાનું વિચારવાનું શરૂ કર્યું. અંતે સમુદ્રે પુલ બનાવવા માટે યોગ્ય સ્થળ બતાવ્યું એટલે કે શ્રી રામ સમુદ્રમાં પુલ બનાવવા માટે યોગ્ય માર્ગ ઓળખવામાં સફળ થયા. પુલના નિર્માણ માટે ભગવાન વિશ્વકર્માજીના અંશાવતાર શિલ્પી નલનું નામ સૂચવવામાં આવ્યું હતું. સુગ્રીવે એજ વખતે નલને બોલાવ્યો. આનંદથી કૂદકો મારતા, નલ વિશ્વકર્માએ કહ્યું, "કોઈપણ શંકા વિના, હું પ્રભુ શ્રીરામ દ્વારા ઓળખવામાં આવેલા માર્ગ પર સમુદ્ર પર પુલ બનાવવા માટે સક્ષમ છું, સામગ્રી એકત્રિત કરવા માટે બહાદુર વાનર સેનાને તાત્કાલિક આદેશ આપવામાં આવે." (વાલ્મીકિ.રા.6/22/51-53)

પ્રખ્યાત શિલ્પકાર ભગવાન વિશ્વકર્માજીના અંશાવતાર નલએ વાનર સેનાને સાલ અને પામ, અશ્વકર્ણ અને વાંસ, અર્જુન અને તાલા, બિલ્વ અને નારિયેળ, કેરી અને અશોક, વકુલ અને તિલક, દાડમ અને લીમડાના વૃક્ષો અને પથ્થરો અને ખડકો વગેરે લાવવાની સૂચના આપી હતી. (વાલ્મીકિ રામાયણ 6/22/56-59) શક્તિશાળી વાનર સેનાએ અસંખ્ય વૃક્ષો ઉખેડી નાખ્યા અને તોડી નાખ્યા. તેઓએ યાંત્રિક સાધનોનો ઉપયોગ કરીને સમુદ્ર કિનારા પર ખડકોના વિશાળ ટુકડાઓ પણ એકત્રિત કર્યા. પ્રખ્યાત શિલ્પકાર નલએ કેટલાક બહાદુર વાનરોને દોરડું પકડીને બંને બાજુ ઊભા રહેવા કહ્યું અને કેટલાકને માપવાના સાધનો સાથે ઊભા રહેવા કહ્યું. તેના પછી શિલ્પી નલએ શક્તિશાળી વાનર સેનાને સમુદ્રમાં પૂર્વનિર્ધારિત વિસ્તારોમાં વૃક્ષો, પથ્થરો અને ખડકો ફેંકવાનું કહ્યું. દરિયામાં આ પુલનું માળખું નલની દેખરેખ હેઠળ આ વૃક્ષો અને પથ્થરોને બંધનકર્તા સામગ્રી સાથે બાંધીને પાંચ દિવસમાં પૂર્ણ કરવામાં આવ્યું હતું (વાલ્મીકી.રા.6/22/68-75)

રામસેતુ વર્ણન

મહર્ષિ વાલ્મીકિ દ્વારા આપવામાં આવેલા વર્ણન પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે આ સેતુનું નિર્માણ ત્યાં પહેલાથી જ અસ્તિત્વમાં રહેલા ટાપુઓ, ખડકો અને ખડકોની કુદરતી સાંકળમાં રહેલા અંતરને ભરીને કરવામાં આવ્યું હતું. (વાલ્મીકિ. રા. 6/22/68-73) સેતુની પહોળાઈ દસ યોજન હોવાનું કહેવાય છે, જ્યારે તેની લંબાઈ સો યોજન હોવાનું કહેવાય છે. સામાન્ય રીતે એવું માનવામાં આવે છે કે તે દિવસોમાં એક યોજન આઠ માઈલ જેટલી હતી, પરંતુ આ નિશ્ચિતપણે કહી શકાય નહીં. એ પણ સંભવ છે કે તે દિવસોમાં યોજન એક માઈલના ત્રીજા ભાગની હતી. આપણે તેને શ્લોકમાં વર્ણવેલ સુંદર મહાકાવ્ય રચનાનો અભિન્ન ભાગ પણ ગણી શકીએ.

રામસેતુની રચના ભવ્ય અને આશ્ચર્યજનક હતી, તેને જોઈને બધા દેવતાઓ, ગંધર્વો અને મનુષ્યો આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. લાંબા અને વિશાળ કૂદકા મારતા અને આનંદથી નાચતા, વાનર સેના નલસેતુ તરફ જોઈ રહી હતી જેની રચના અદ્ભુત અને અનુપમ હતી. તે શક્તિશાળી વાનર સેનાના લાખો વાનર સૈનિકો તરત જ સમુદ્રના બીજા છેડે પહોંચી ગયા. ક્યારેક તેઓ દરિયામાં કૂદતા તો ક્યારેક હવામાં એ રોમાંચક સેતુના બંધારણ પર ચાલીને અભૂતપૂર્વ આનંદ અનુભવતા હતા. સુગ્રીવ તેના મંત્રીઓ સાથે સેતુની આ બાજુએ હાથમાં ગદા લઈને દુશ્મનોનો સામનો કરવા ઉભા હતા. વિજયનો ગર્વ અનુભવતા, પ્રસિદ્ધ શ્રી રામ લક્ષ્મણ અને સુગ્રીવ અને સમગ્ર વાનર સેના સાથે નલસેતુ પર તેમના પવિત્ર ચરણ મૂકીને લંકાના કિનારે પહોંચ્યા. સુગ્રીવે વાનરસેનાના યુવાનોને લંકાના કિનારે એવા વિસ્તારમાં શિબિર બનાવવા વિનંતી કરી જ્યાં ફળો, મૂળ અને પાણી પૂરતા પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ હોય

વિવિધ પુસ્તકો અને લેખોમાં રામસેતુ

ઉપનિષદો (અથવા વેદાંત) એ પ્રાચીન ભારતીય આધ્યાત્મિક, દાર્શનિક અને મનોવૈજ્ઞાનિક જ્ઞાનની શાખા છે જે વેદના અંતમાં આવે છે. વ્યાપક રીતે કહીએ તો, વેદાંત લગભગ 108 ઉપનિષદોથી બનેલું છે, અને તે અદ્વૈત છે અને તે પાયાનો પથ્થર છે. અન્ય લોકોમાં, 7મી સદીના હિંદુ સુધારક અને તત્વચિંતક, આદિ શંકરાચાર્ય, વેદાંતના પ્રસિદ્ધ સમર્થક હતા, અને તેઓ પમ્બન ટાપુ અને રામેશ્વરમ મંદિર સાથે અભિન્ન રીતે સંકળાયેલા હતા. વેદાંતિક શ્લોક રામસેતુની આસપાસની હિંદુ પવિત્ર માન્યતાઓની વિવેચનાત્મક તપાસ માટેના નૈતિક અને દાર્શનિક આધારો પૂરો પાડે છે. અમુક આલોચનાત્મક વિશ્લેષણ, કોઈપણ રીતે કોઈ પણ પ્રાચીન ધાર્મિક પ્રણાલીના પ્રચાર, સમર્થન અથવા નકાર તરીકે અર્થઘટન કરી શકાય નહીં.

 ઓ. એચ. કે. સ્પાટે  “ભારત અને પાકિસ્તાન (ભારત અને પાકિસ્તાન, લંડન, પીપી. 727-728) માં લખે છે કે રામ સેતુ વાસ્તવમાં પરવાળા (કોરલ રિફ) ની ખડક છે, જે સામૂહિક રીતે ઉઠીને કોરલ રોક બની ગયા છે. ધ એન્સાયક્લોપેડિયા બ્રિટાનીકા, (વોલ્યુમ - 1, 1766, પૃષ્ઠ 129) માં આ પુલનું વર્ણન નીચે મુજબ છે - આદમનો પુલ, જેને રામસેતુ પણ કહેવામાં આવે છે, જે ઉત્તર પશ્ચિમ શ્રીલંકા અને ભારતના દક્ષિણ પૂર્વ કિનારે છે રામેશ્વરમ નજીક મન્નાર ટાપુઓ વચ્ચે 'છીછરા સ્થળોની સાંકળ' છે. ભારતનું ગેઝેટિયર (ભારતીય યુનિયન વોલ્યુમ - 1 પૃષ્ઠ 57) લખે છે કે ઉત્તરીય અખાતમાં જમીનની બે પાતળી પટ્ટીઓ, એક ભારતમાંથી આવે છે, બીજી સિલોન (એટલે ​​​​કે શ્રીલંકા)થી આવે છે, અર્ધ-ડૂબેલા ઉચ્ચપ્રદેશની પટ્ટી બનાવે છે. દ્વારા , આદમ બ્રિજ (રામ સેતુ) બનાવે છે, જે દરિયાની સપાટીથી માંડ ચાર મીટર નીચે છે. હિમ યુગ પછીના સમય પછી દરિયાની સપાટીમાં થયેલા વધારાનો આ પુરાવો છે, જે ભારત અને સિલોન વચ્ચેનો સંચાર ડૂબવાનું કારણ છે. 1747માં નેધરલેન્ડમાં બનેલા માલાબાર બોબન નકશામાં રામન કોવિલના નામે રામ સેતુ બતાવવામાં આવ્યો છે. આ નકશાનું 1788 સંસ્કરણ હજુ પણ તંજાવુરમાં સરસ્વતી મહેલ પુસ્તકાલયમાં ઉપલબ્ધ છે. જોસેફ માર્ક્સ નામના ઓસ્ટ્રેલિયન સંશોધકે આ નકશામાં શ્રીલંકાને જોડતા રામ સેતુને 'રામર બ્રિજ' તરીકે ઓળખાવ્યો છે. બ્રિટિશ વિદ્વાન સીડી મેકમિલને 1903માં મદ્રાસના વહીવટી માર્ગદર્શિકામાં જણાવ્યું હતું કે 1430 (15મી સદી) સુધી ભારત અને શ્રીલંકાના લોકો આ પુલ પરથી પગપાળા મુસાફરી કરતા હતા. 1480 ઈ.સ.માં, ચક્રવાત, તોફાન અને હિમવર્ષાને કારણે તે તૂટી ગયો હતો અને દરિયાની સપાટીમાં વધારો થવાને કારણે, આ પુલ પાણીમાં ડૂબી ગયો હતો, જે હજુ પણ પાણીથી ત્રણ ફૂટથી ત્રીસ ફૂટ નીચે જોઈ શકાય છે. જ્યાં સુધી એવી માન્યતા છે કે ભગવાન શ્રી રામનો પુલ પાણીમાં તરતો હતો, તો તેની પુષ્ટિ એ હકીકત દ્વારા થાય છે કે અહીં પરવાળા અને કાળી રેતીના પથ્થરો પુષ્કળ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે જે પાણીમાં તરતા હોય છે. ડિસ્કવરી અને નેશનલ જિયોગ્રાફિક ચેનલ અનુસાર, આ વિસ્તારમાં 18 થી 20 હજાર વર્ષ પહેલા માનવ હાજરીના પુરાવા છે. પાછળથી, રામસેતુને આદમના પુલ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવ્યો. વાસ્તવમાં, ભારત સરકાર એડમ્સ બ્રિજ નામ પર આગ્રહ રાખે છે કારણ કે અમેરિકન વ્યૂહાત્મક દબાણ હેઠળ તે આ સેતુને તોડી પાડવા માંગે છે (રાજકારણીઓના મતે) એડમ્સ બ્રિજના હિમાયતીઓ કહે છે કે આદમ બ્રિજની જેમ શ્રીલંકામાં પણ આદમ ચોટ છે. હકીકતમાં, 1806 માં, જનરલ રેનલે, ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના સર્વેક્ષણમાં, રામ સેતુ માટે એડમ્સ બ્રિજ અથવા આદમ સેતુ નામનો ઉપયોગ કર્યો હતો. ભારત સરકાર તેને પુલ તરીકે ન ગણે તે માટે, ભારત સરકારનો સર્વે વિભાગ પોતે ભારતને આસેતુ-હિમાલય તરીકે ઓળખાવે છે, એટલે કે તે પણ તેને એક સેતુ માને છે અને રામ સેતુથી હિમાલય સુધીનું ભારત માને છે.

અંતરિક્ષ (અવકાશી) પુરાતત્વીય સંશોધન મુજબ

ભારતીય ઉપગ્રહ અને અમેરિકાની અવકાશ સંશોધન સંસ્થા 'નાસા' એ ભારતના દક્ષિણમાં ધનુષકોટી અને શ્રીલંકાના ઉત્તરપશ્ચિમમાં પમ્બન વચ્ચેના સમુદ્રમાં 48 કિમી પહોળી પટ્ટીના રૂપમાં એક લેન્ડમાસ (ટાપુઓ) ઉભરતા દર્શાવ્યા છે. ભૂ ભાગની રેખા દેખાય છે, આજે તેને રામ સેતુ અથવા રામનો સેતુ માનવામાં આવે છે. ખ્રિસ્તીઓ અથવા પશ્ચિમના લોકોએ તેને આદમનો પુલ કહેવાનું શરૂ કર્યું છે અને મુસ્લિમોએ તેને આદમનો પુલ કહેવાનું શરૂ કર્યું છે. આ ચિત્રો 1993માં અમેરિકાની સ્પેસ રિસર્ચ ઓર્ગેનાઈઝેશન 'NASA' દ્વારા વિશ્વભરમાં અને દિલ્હીના પ્રગતિ મેદાન ખાતે "નેશનલ સાયન્સ સેન્ટર"ના પ્રદર્શનમાં ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવ્યા હતા. તેથી ભારતમાં આ અંગે રાજકીય ચર્ચાનો જન્મ થયો હતો. રામ સેતુની આ તસવીર નાસા દ્વારા 14 ડિસેમ્બર 1966ના રોજ સ્પેસમાંથી જેમિની-11માંથી મળી હતી. બાવીસ વર્ષ પછી, ISS 1A એ તમિલનાડુના દરિયાકિનારે રામેશ્વરમ અને જાફના ટાપુઓ વચ્ચે પાણીની અંદરના ભૂ ભાગની (લેન્ડમાસ) શોધ કરી અને તેની છબી લીધી. આ અમેરિકન સેટેલાઇટ ચિત્રની પુષ્ટિ કરે છે. આ તસવીરોમાં દરિયાની સપાટીથી નીચે આકારની જમીન પટ્ટી દેખાઈ રહી છે જે ડૂબી ગયેલા પુલનો ભ્રમ બનાવે છે. આ ભ્રમણા એ માન્યતાને મજબૂત કરી કે આ માનવસર્જિત સેતુ છે જે રામ દ્વારા બનાવવામાં આવ્યો હતો. જોકે, નાસાએ આ વાતને નકારી કાઢી હતી અને કહ્યું હતું કે આ કુદરતી છે અને બે ટાપુઓ વચ્ચે દરિયાઈ મોજાથી બનેલી જમીનની પટ્ટી છે. તેને ટોમ્બોલો કહેવામાં આવે છે. આવા ટોમ્બોલો વિશ્વમાં ઘણી જગ્યાએ જોવા મળે છે.

‘बबन्ध सेतुं शतयोजनायतं सुविस्तृतं पर्वत पादपैर्दृढम्।’’

હકિકતમાં આ પુરાતત્વ વિભાગે રામાયણ કાળના ઈતિહાસને લઈને બિન-ઐતિહાસિક વલણ દાખવ્યું છે. પ્રો. બી.બી. લાલની અધ્યક્ષતામાં પુરાતત્વ વિભાગે 1977 થી 1980 દરમિયાન રામાયણ પ્રોજેક્ટ હેઠળ અયોધ્યા, ચિત્રકૂટ, જનકપુર, શ્રિંગવરપુર, ભારદ્વાજ આશ્રમનું ખોદકામ કર્યું હતું, પરંતુ શ્રીંગવરપુર સિવાયના અન્ય રામાયણ સ્થળોનો અહેવાલ આજદિન સુધી પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યો નથી. હાલના નિયામક (સ્મારકો) ને રામાયણની ઐતિહાસિકતાને નકારતા પહેલા પુરાતત્વ વિભાગ દ્વારા રામાયણ પ્રોજેક્ટના અહેવાલો વિશે જાણ કરવી જોઈએ. એવું કેવી રીતે બની શકે કે જ્યારે રામાયણના સ્થળોના ખોદકામનો પ્રશ્ન હોય ત્યારે વાલ્મીકિ રામાયણને પુરાવા તરીકે સ્વીકારવામાં આવે પરંતુ રામ સેતુના મુદ્દે રામાયણને ઐતિહાસિક દસ્તાવેજ તરીકે સ્વીકારવાનો ઈન્કાર કરવામાં આવે છે. જાણીતા પુરાતત્વવિદ્ ગોવર્ધન રાય શર્માના જણાવ્યા અનુસાર પ્રો. લાલને પરિહારમાંથી તામ્ર યુગની સંસ્કૃતિના તીરો પણ મળ્યા, જે સ્થાનિક લોકોના મતે લવ અને કુશના તીર હતા. પરંતુ આ તમામ પુરાતત્વીય સામગ્રીનું અર્થઘટન ત્યારે જ શક્ય છે જ્યારે વાલ્મીકિ રામાયણને ઈતિહાસના સ્ત્રોત તરીકે ગણવામાં આવે અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે તેનું મહત્વ આપે તો જ રામસેતુ જેવી અનેક ધરોહરોને નિષ્ક્રિય અને વિલુપ્ત થતી બચાવી શકાય. 

રામસેતુના રહસ્યમય સંશોધનો

તે કહેવું આશ્ચર્યજનક છે કે રામાયણના સૌથી સરળ સંદર્ભો પણ આધુનિક વૈજ્ઞાનિક સાધનો અને સંશોધન દ્વારા માત્ર ચકાસી શકાતા નથી, પરંતુ તેમની તારીખ પણ શક્ય છે. શું તે સંયોગ હોઈ શકે કે રામાયણમાં આ સંદર્ભોની વૈજ્ઞાનિક તારીખો પણ આપણને 7000 વર્ષ પહેલાંના સમયગાળામાં લઈ જાય છે? એટલું જ નહીં, રામાયણમાં શ્રી રામના પૂર્વજો (મહારાજા સાગરથી લઈને રાજા ભગીરથ સુધી) દ્વારા કરવામાં આવેલા પ્રયત્નોનું આબેહૂબ વર્ણન પણ છે, જેમના અનુસાર તેઓએ પૂર્વમાં શિવલિંગ પર્વતના હિમનદીઓથી લઈને ખાડી સુધીના વિશાળ વિસ્તારમાં ગંગા જળ ફેલાવ્યું હતું. બંગાળ માટે યોગ્ય માર્ગની શોધ કરી અને મોટા પાયે ખોદકામ પણ કરાવ્યું. આ ભવ્ય માનવીય પ્રયત્નોથી આ સૂર્યવંશી શાસકોએ ભારતના પશ્ચિમ ભાગને પૂરથી બચાવ્યો અને પૂર્વ ભાગને ગંભીર દુષ્કાળથી બચાવ્યો. (વાલ્મીકિ રામાયણ 1/39-45) ઉપર દર્શાવેલ દરિયાઈ સપાટીનું માપન કોષ્ટક દર્શાવે છે કે પુલના નિર્માણ પછી લગભગ બસો વર્ષમાં તે દરિયાની સપાટી વધવાથી ડૂબી ગયો અને 4000 વર્ષ સુધી તે ડૂબી રહ્યો પૂર્વ સંભવતઃ આ કારણોસર પુલનું અસ્તિત્વ પણ ભુલાઈ ગયું હશે. ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય અહેવાલો અને રિમોટ સેન્સિંગ ડેટા દ્વારા પણ આની પુષ્ટિ કરવામાં આવી છે, જેમાં જાણવા મળ્યું છે કે સરસ્વતી

નદીનું અસ્તિત્વ આશરે 6000 વર્ષ પૂર્વે-3500 વર્ષ પૂર્વે હતું. અત્યાર સુધી તે બૃહદ હિમાલયથી સમુદ્ર તરફ તેના સંપૂર્ણ પ્રવાહ સાથે વહી રહ્યું હતું. પરંતુ આ પછી, હલચલ અને આબોહવા પરિવર્તનને કારણે, તેનું સ્વરૂપ ધીમે ધીમે અદૃશ્ય થવા લાગ્યું. 6000 વર્ષ પૂર્વે-4000 વર્ષ પૂર્વે ગંગા નદી, ભાગીરથી અને યમુના નદી જેવી વિશાળ ઉપનદીઓનો સમાવેશ થાય છે. તે 1500 બીસીની આસપાસ સમુદ્રમાં વિપુલ પ્રમાણમાં પાણી વહન કરે છે અને ભારતની સૌથી આદરણીય નદી બની હતી.

અત્રે એ ઉલ્લેખ કરવો વધુ પ્રાસંગિક રહેશે કે ભૂસ્તરશાસ્ત્રીઓએ આ અકસ્માતોની સૌથી વિશ્વસનીય વૈજ્ઞાનિક સમજૂતી આપી હતી, જે મુજબ પુલની ઉત્તરે સમુદ્રની સપાટી એટલે કે પોક સ્ટ્રેટ વિસ્તારમાં, દરિયાની સપાટી ઊંચા સ્તરે છે, જ્યારે પુલના દક્ષિણ વિસ્તારમાં એટલે કે મન્નારના અખાતમાં નીચા સ્તરે છે. તેથી, ડ્રેજરોનો ઉપયોગ કરીને પુલને બ્લાસ્ટ કરવો શક્ય ન હતું. આ કારણોસર, રામ સેતુના અવશેષોને નષ્ટ કરવાના સરકારના તમામ પ્રયાસો અત્યાર સુધી નિષ્ફળ ગયા છે અને સેતુ સમુદ્રમ શિપિંગ ચેનલ પ્રોજેક્ટ વાસ્તવિકતા બની શક્યો નથી. કરોડો ભારતીયોને રાહત આપતા, વડાપ્રધાન શ્રી નરેન્દ્ર મોદીની અધ્યક્ષતા હેઠળની સરકારે S.S.C.P. ના અમલીકરણમાં રામ સેતુને અછૂત છોડવાનો નિર્ણય લેવાયો હતો કોઈપણ રીતે, નેશનલ એન્જિનિયરિંગ રિસર્ચ (NEERI) એ S.S.C.P. શ્રીલંકા સરકાર દ્વારા ક્યારેય મંજૂર કરવામાં આવ્યું નથી અને તેને ક્યારેય સમર્થન આપવામાં આવ્યું નથી.

સેતુસમુદ્રમ પ્રોજેક્ટ

2005 માં, ભારત સરકારે સેતુસમુદ્રમ પ્રોજેક્ટની જાહેરાત કરી. આ અંતર્ગત એડમ્સ બ્રિજના કેટલાક વિસ્તારોને ઊંડા કરીને દરિયાઈ જહાજો માટે યોગ્ય બનાવવામાં આવશે. આ માટે કેટલાક ખડકો તોડવા જરૂરી છે. આ પ્રોજેક્ટ રામેશ્વરમને દેશનું સૌથી મોટું શિપિંગ હાર્બર બનાવશે. તૂતીકોરીન હાર્બરને નોડલ પોર્ટમાં પરિવર્તિત કરવામાં આવશે અને તમિલનાડુના દરિયાકાંઠાના વિસ્તારોમાં ઓછામાં ઓછા 13 નાના એરપોર્ટ બનાવવામાં આવશે. એવું માનવામાં આવે છે કે સેતુ સમુદ્રમ પ્રોજેક્ટ પૂર્ણ થયા પછી, તમામ આંતરરાષ્ટ્રીય જહાજો કોલંબો બંદરના લાંબા માર્ગને બાયપાસ કરશે અને આ નહેરમાંથી પસાર થશે એવો અંદાજ છે કે દર વર્ષે 2000 કે તેથી વધુ જહાજો આ નહેરનો ઉપયોગ કરશે. રૂટ ટૂંકા થવાને કારણે મુસાફરીનો સમય અને લંબાઈ ઓછી થશે એટલું જ નહીં, જહાજોમાં 22 હજાર કરોડ રૂપિયાના તેલની પણ બચત થવાની સંભાવના છે. 19માં વર્ષ સુધીમાં આ પ્રોજેક્ટ રૂ. 5000 કરોડથી વધુનો બિઝનેસ કરવાનું શરૂ કરશે જ્યારે તેના નિર્માણમાં રૂ. 2000 કરોડનો ખર્ચ થવાનો અંદાજ છે. પણ હાલ કેટલાક વર્ષોથી આ સેતુ સમુદ્રમ પ્રોજેકટ નિષ્ક્રિય બની ગયેલ છે. આ પ્રોજેક્ટ ને કારણે રામસેતુ ના અસ્તિત્વ ને ખતરો ઉભો થાય તેમ છે જો આ સમુદ્રી માર્ગ તૈયાર થાય તો રામસેતુ ના ફરી નિર્માણની કોઈ આશા બચી શકે તેમ નથી. 

વસાહતી પૃષ્ઠભૂમિ

રામસેતુ (આદમના પુલ) અને હિંદુ ધર્મ સાથેના તેના સ્થાયી જોડાણ વિશેના ભારતીય કથાઓના સ્થાને, તેની પવિત્ર પૌરાણિક કથાઓનો ભાવાર્થ બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદી ઇતિહાસશાસ્ત્રના દોરાને એકસાથે વણાટ કરીને, મહત્વ ગુમાવ્યા વિના ટુકડાઓમાં પુનઃઉત્પાદિત કરી શકાય છે. સામાન્ય સમજની વિરુદ્ધ - અને ભારતીય ધાર્મિક માન્યતાઓને બદનામ કરવાની સામાન્ય વસાહતી પ્રથાની વિરુદ્ધ - વસાહતી ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય, વૈજ્ઞાનિક અને તકનીકી પ્રવચનોએ પમ્બનની પવિત્ર પૌરાણિક કથાઓને સૂક્ષ્મ રીતે મજબૂત બનાવી છે. સિલોનના ઇતિહાસમાં ભારતીય મહાકાવ્ય રામાયણને ટાંકીને, બ્રિટિશ સિવિલ સેવક હોરાશિયો જોન સકલિંગે નોંધ્યું હતું કે રામસેતુ (એડમ્સ બ્રિજ) "અનાદિકાળથી અસ્તિત્વમાં છે" (સકલિંગ, 1876, પૃષ્ઠ 58). ફ્રાન્કોઈસ વેલેન્ટિન, 17મી સદીના ડચ પ્રકૃતિવાદી અને Oude en Nieuw Oost-Indien (જૂનું અને નવું પૂર્વ ભારત) ના લેખક અનુસાર, હિંદુ મહાકાવ્ય રામાયણ સાથે બાઈબલના આદમનું જોડાણ પોર્ટુગીઝ નામકરણ દ્વારા થયું હતું. પોર્ટુગીઝ માનતા હતા કે સ્વર્ગમાંથી હાંકી કાઢવામાં આવ્યા પછી, આદમે દક્ષિણ શ્રીલંકામાં આદમના શિખર (શ્રી પાડા અથવા 'સેક્રેડ ફૂટપ્રિન્ટ' તરીકે પણ ઓળખાય છે) પર પગ મૂક્યો હતો. આદમના બ્રિજની પૌરાણિક, ઐતિહાસિક અને ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય જટિલતાને દર્શાવતું કદાચ સૌથી પહેલું જાણીતું અંગ્રેજી વર્ણન રોબર્ટ પરસિવલનું એકાઉન્ટ ઓફ ધ આઇલેન્ડ ઓફ સિલોન (1805) છે, જે પ્રથમ વખત ધ મંથલી રિવ્યુ (1803) માં પ્રકાશિત થયું હતું. તે પાછળથી સિલોન અને દક્ષિણ ભારતના અન્ય ઘણા વર્ણનો સાથે સકાલિંગના ઇતિહાસનો સ્ત્રોત બન્યા હતા. 

રામસેતુની ઉંમર

હકીકતમાં રામ સેતુ એક મહાન તીર્થ છે. રામસેતુની પ્રાચીનતા પર સંશોધકો એકમત નથી. મહાકાવ્ય રામાયણના સંદર્ભમાં રામસેતુની ઉંમર અંગે ઘણા દાવા કરવામાં આવ્યા છે.

કેટલાક કહે છે કે તે 3500 વર્ષ જૂનું છે તો કેટલાક કહે છે કે તે 7000 હજાર વર્ષ જૂનું છે. કેટલાક માને છે કે તે 17 લાખ વર્ષ જૂનું છે. માત્ર લોક માન્યતાઓ અને વિદ્વાનોના મંતવ્યો દ્વારા જ નહીં પરંતુ પુરાતત્વવિદોના સંશોધન દ્વારા પણ સાબિત થયું છે કે આ પુલની ઉંમર 17,50,000 લાખ વર્ષ જૂની છે, જે રામાયણ કાળ સાથે સમકાલીન છે. હિંદુ શાસ્ત્રોમાં નિર્દિષ્ટ સમયની ગણતરી મુજબ, આ સમય ત્રેતાયુગનો છે, જેમાં ભગવાન શ્રી રામનો અવતાર થયો હતો. ખરા અર્થમાં આ સેતુ રામકથાની વાસ્તવિકતાનો ઐતિહાસિક પુરાવો છે. સમુદ્રમાં ડૂબી ગયા પછી પણ રામ સેતુની આધ્યાત્મિક અસર જતી નથી.

લગભગ 3500 વર્ષ જૂનું છે રામસેતુ - રામાસામી કહે છે કે સાડા ત્રણ હજાર વર્ષ પહેલાં રામનાથપુરમ અને પંબનની વચ્ચે જમીન અને દરિયાકિનારા બન્યા હતા. રામેશ્વરમ અને તલાઈમન્નારની દક્ષિણે કિનારાને તોડી રહેલા મોજાને કારણે આવું થયું હતું. તે વધુમાં કહે છે કે દરિયાકિનારાની કાર્બન ડેટિંગ ભાગ્યે જ રામાયણ કાળ સાથે મેળ ખાતી હોવા છતાં, રામાયણ સાથે તેના સંબંધની તપાસ થવી જોઈએ.

ધાર્મિક ગ્રંથો અને પુરાણોમાં રામ સેતુ

ભારતનો લાંબો અને ગૌરવશાળી ઈતિહાસ છે. હિન્દુ પરંપરા માને છે કે રામસેતુ વાસ્તવમાં એક પુલ છે જે તમિલનાડુના રામેશ્વરમ ટાપુને શ્રીલંકાના મન્નાર ટાપુ સાથે જોડે છે.

હિંદુઓના પ્રાચીન ધાર્મિક ગ્રંથો, રામાયણ, મહાભારત, પુરાણ વગેરેમાં મર્યાદા પુરુષોત્તમ શ્રી રામ દ્વારા શ્રીલંકાના આક્રમણ વખતે રામ સેતુના નિર્માણનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. વાલ્મીકિ રામાયણ એ વૈદિક ગ્રંથોમાં સૌથી જૂનો ગ્રંથ છે. આ રામાયણ ગ્રંથમાં વર્ણવવામાં આવ્યું છે કે જ્યારે રામને લંકા જવા માટે સમુદ્ર પર પુલ બનાવવાની જરૂર પડી ત્યારે તેમણે સમુદ્ર દેવતા પાસેથી પરવાનગી લીધી અને પોતાની વાનર સેનાની મદદથી આ સો યોજના લાંબો પુલ બનાવ્યો. અને આ ગ્રંથમાં ઉલ્લેખ છે કે જ્યારે શ્રી રામની સેના લંકા વિજય અભિયાન દરમિયાન સમુદ્ર કિનારે પહોંચી ત્યારે વિભીષણની સલાહથી ભગવાન રામે સમુદ્ર કિનારે એક આસન પર પ્રણામ કરીને સમુદ્રને માર્ગ આપવા વિનંતી કરી. આ ઘટનાનો ઉલ્લેખ મહાભારતમાં પણ છે. આજે પણ રામેશ્વરમમાં ભગવાન શ્રી રામચંદ્રની નિદ્રાધીન મુદ્રામાં મૂર્તિ છે. અહીં રામચંદ્રજીએ ત્રણ દિવસ સુધી સમુદ્રમાંથી રસ્તો માંગવા પ્રાર્થના કરી હતી. શ્રી રામ સેતુના કદની સાથે તેની નિર્માણ પ્રક્રિયાનો પણ શાસ્ત્રોમાં ઉલ્લેખ છે. વાલ્મીકિ રામાયણ કહે છે કે સીતાના અપહરણ પછી, જ્યારે શ્રી રામે લંકાના શાસક રાવણથી સીતાને છોડાવવા માટે લંકા ટાપુ પર આક્રમણ કર્યું, ત્યારે તેમણે તમામ દેવતાઓને બોલાવ્યા અને યુદ્ધમાં વિજય માટે આશીર્વાદ માંગ્યા. સમુદ્રના દેવતા વરુણ પણ તેમની વચ્ચે હતા. તેણે વરુણને સમુદ્ર પાર કરવાનો રસ્તો પૂછ્યો હતો. જ્યારે વરુણે તેમની પ્રાર્થના સાંભળી નહીં ત્યારે તેણે સમુદ્રને સૂકવવા માટે ધનુષ્ય ઊંચુ કર્યું. ડરી ગયેલા, વરુણે માફી માંગી અને તેને કહ્યું કે શ્રી રામની સેનામાં હાજર નલ-નીલ નામના વાનરો જે પથ્થર પર તેનું નામ લખીને સમુદ્રમાં ફેંકી દેશે તે તરશે અને આ રીતે શ્રી રામની સેના તરશે. સમુદ્ર પર પુલ બનાવીને તેને પાર કરો. આ પછી શ્રી રામની સેનાએ લંકા જવાના માર્ગમાં પુલ બનાવ્યો અને લંકા પર હુમલો કરીને વિજય પ્રાપ્ત કર્યો.

પદ્મપુરાણ માં રામસેતુ ઉલ્લેખ 

શ્રીરામની વાર્તાનું એક મહત્વપૂર્ણ વર્ણન પદ્મ પુરાણમાં જોવા મળે છે, અને તે બે અલગ-અલગ ખંડોમાં જોવા મળે છે: શ્રીશતિ-ખંડ અને પાતાલ-ખંડ. આ બંને ખંડોમાં રામસેતુનું વર્ણન પણ જોવા મળે છે. કથા સામાન્ય રીતે વાલ્મીકિની રામાયણ જેવી છે, પરંતુ વિગતોમાં પાત્રતા તરીતે અલગ છે. પાતાલ ખંડમાં એક ખૂબ જ અનોખી વાર્તા આપવામાં આવી છે કે કેવી રીતે વાનર સેના સમુદ્ર પાર કરીને લંકાના કિનારે પહોંચી. સૃષ્ટિ-ખંડના કેટલાક સંસ્કરણોમાં, રામે વિભીષણની વિનંતી પર પુલને ત્રણ ભાગોમાં વિભાજીત કર્યાનું વર્ણન કર્યું છે. સંદર્ભિત આવૃત્તિઓ અને આવૃત્તિઓમાં લખાણ સામાન્ય રીતે સમાન હોય છે, જેમાં કેટલીક લખાણ ભૂલોને અવગણવામાં આવે છે, અને એક ચોક્કસ દેવનાગરી આવૃત્તિમાં લખાણ સંપૂર્ણપણે વિલુપ્ત છે.

પાતાળ-ખંડમાં એકસો સત્તર પ્રકરણો છે અને તેમાંથી શિવ-રાઘવ-સંવાદ નામનો એક લાંબો વિભાગ છે, જે અનેક પ્રકરણોમાં ફેલાયેલો છે અને તેમાં રામ અને મહાદેવ વચ્ચેનો સંવાદ છે. આ વિભાગનો 116મો અધ્યાય પુરાકલ્પીય-રામાયણ-કથા તરીકે ઓળખાય છે અને તે જામ્બવન દ્વારા રામાયણની ઘટનાઓનું વર્ણન કરે છે. આ વિભાગમાં સમુદ્ર પાર કરવા માટે વાનર સેનાના સાહસનું આ અદ્ભુત અનોખું વર્ણન છે. 

શ્રીશતી-ખંડના પ્રથમ, ચાલીસમા અધ્યાયમાં રામ સેતુનો આ બીજો અનોખો ઉલ્લેખ છે, જે વામનપ્રતિષ્ઠા તરીકે ઓળખાય છે.

સ્કંદપુરાણ માં રામસેતુ ઉલ્લેખ 

સ્કંદ પુરાણના બ્રહ્મખંડમાં પુલની મહાનતાનું વિગતવાર વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તેના પ્રથમ અધ્યાયમાં, જ્યારે નૈમિષારણ્યના લોકો દ્વારા પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે, સુત પુલના દર્શન, સ્નાન અને તીર્થયાત્રાના પરિણામોનું વિગતવાર વર્ણન કરે છે. આ પ્રકરણના કેટલાક અંશો અહીં સંકલિત કર્યા છે -

अस्ति रामेश्वरं नाम रामसेतौ पवित्रितम् ।१७।

क्षेत्राणामपि सवेॅषां तीर्थानामपि चोत्तमम् ।। 

दृष्टमात्रे रामसेतौ मुक्तिः संसारसागरात् ।१८।

हरे हरौ च भक्तिः स्यात्तथा पुण्यसमृद्धिता ।

कर्मणस्त्रिविद्यस्यापि सिद्धिः स्यान्नात्र संशयः।१९।

રામસેતુ વિસ્તારમાં પવિત્ર રામેશ્વર શિવલિંગ છે. આ રામેશ્વરમ તમામ તીર્થસ્થાનો અને પવિત્ર સ્થળોમાં શ્રેષ્ઠ છે. માત્ર રામસેતુના દર્શન કરવાથી જ સંસાર સાગરમાંથી મુક્તિ મળે છે. પુણ્ય વધે છે. ત્રણેય પ્રકારના કર્મો સિદ્ધ થાય છે. આમાં કોઈ શંકાને સ્થાન નથી.

રામ સેતુના નિર્માણના પૌરાણિક પુરાવા તરીકે, બીજી-ત્રીજી સદીના શાસ્ત્રોમાંથી બે-ત્રણ ઉદાહરણો રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. પ્રથમ ભાસ્ય અભિષેક નાટકનું છે, બીજું કાલિદાસના રઘુવંશ મહાકાવ્યનું છે, અને ત્રીજું તમિલ અલવરના સંત કુલશેખરની પ્રબંધ ગીતાનું છે. અન્ય ગ્રંથોમાં, કાલિદાસના રઘુવંશમાં સેતુનું વર્ણન છે. શ્રી રામના સેતુનો ઉલ્લેખ સ્કંદ પુરાણ, વિષ્ણુ પુરાણ, અગ્નિ પુરાણ અને બ્રહ્મા પુરાણમાં પણ કરવામાં આવ્યો છે.

રામ સેતુનું ધાર્મિક મહત્વ

રામ સેતુનું ધાર્મિક મહત્વ એ હકીકત પરથી જ જાણી શકાય છે કે સ્કંદ પુરાણના બ્રહ્મખંડમાં આ સેતુનું મહત્વ ખૂબ જ વિગતવાર વર્ણવવામાં આવ્યું છે. જ્યારે નૈમિષારણ્યમાં ઋષિઓ દ્વારા જીવોના ઉદ્ધાર માટેના સરળ ઉપાય વિશે પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે સુતજીએ કહ્યું -

दृष्टमात्रेरामसेतौमुक्ति: संसार-सागरात्। 

हरे हरौचभक्ति: स्यात्तथापुण्यसमृद्धिता। 

રામ સેતુના માત્ર દર્શન કરવાથી જ સંસાર અને સાગરમાંથી મુક્તિ મળે છે. ભગવાન વિષ્ણુ અને શિવમાં ભક્તિ અને ગુણ વધે છે. તેથી આ સેતુ દરેક લોકો માટે ખૂબ જ આદરણીય છે. સેતુના મહિમાની સ્તુતિ કરતા સૂતજી શૌનક જેવા ઋષિઓને કહે છે - સેતુના દર્શન કરવાથી બધા યજ્ઞો, તમામ તીર્થોમાં સ્નાન અને તમામ તપસ્યાઓનું પુણ્ય ફળ મળે છે. સેતુક્ષેત્રમાં સ્નાન કરવાથી તમામ પ્રકારના પાપોનો નાશ થાય છે અને મૃત્યુ પછી ભક્તને વૈકુંઠમાં પ્રવેશ મળે છે. સેતુ તીર્થ પર સ્નાન કરવાથી અંતઃકરણ શુદ્ધ થાય છે અને મોક્ષનો હકદાર બને છે. સેતુ તીર્થ ખાતે નિઃસ્વાર્થપણે કરવામાં આવેલ સ્નાન, જે પાપોનો નાશ કરે છે, મોક્ષ આપે છે. જે વ્યક્તિ ધનની પ્રાપ્તિ માટે સેતુ તીર્થમાં સ્નાન કરે છે, તેને સુખ-સમૃદ્ધિની પ્રાપ્તિ થાય છે. જે વિદ્વાન ચાર વેદોમાં નિપુણ હોવાના વિચાર સાથે સેતુ તીર્થમાં સ્નાન કરે છે, તમામ શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન ધરાવે છે અને મંત્રોમાં સફળતા પ્રાપ્ત કરે છે, તે ચોક્કસપણે ઇચ્છિત સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ કરે છે. જે સેતુ તીર્થમાં સ્નાન કરે છે તેને આ લોક કે પરલોકમાં ક્યારેય દુ:ખનો સામનો કરવો પડતો નથી. જેમ કામધેનુ, ચિંતામણિ અને કલ્પવૃક્ષ તમામ ઈચ્છિત વસ્તુઓ પ્રદાન કરે છે, તેવી જ રીતે સેતુમાં સ્નાન કરવાથી બધી ઈચ્છાઓ પૂર્ણ થાય છે. રામ સેતુના ક્ષેત્રમાં ઘણા તીર્થ સ્થાનો આવેલા છે, તેથી સ્કંદ પુરાણમાં પણ સેતુ યાત્રાનો ક્રમ અને પ્રક્રિયા વર્ણવવામાં આવી છે. સેતુ તીર્થ પર પહોંચીને સેતુની પૂજા કરો -

रघुवीरपदन्यासपवित्रीकृतपांसवे। दशकण्ठशिरश्छेदहेतवेसेतवेनम:॥ केतवेरामचन्द्रस्यमोक्षमार्गैकहेतवे। सीतायामानसाम्भोजभानवेसेतवेनम:॥ 

દશાનનમાં રાવણના શિરચ્છેદનું એકમાત્ર કારણ શ્રી રઘુવીરના ચરણોમાં મુકવાથી જેની ધૂળ પરમ પવિત્ર બની છે તે સેતુને વંદન. હું તે સેતુને વંદન કરું છું જે મોક્ષના માર્ગનું મુખ્ય કારણ છે અને જે શ્રી રામચંદ્રજીની કીર્તિનો ધ્વજ લહેરાવે છે, જે સીતાજીના હૃદયમાં કમળના ખીલવા માટે સૂર્યદેવ સમાન છે. ભગવાન શ્રી રામ સ્વયં શ્રી રામચરિત માનસમાં કહે છે -

मम कृत सेतु जो दरसनुकरिही। 

सो बिनुश्रम भवसागर तरिही॥ 

જે કોઈ મારા દ્વારા બનાવેલા સેતુ જોશે તે કોઈપણ જાતની મહેનત કર્યા વિના વિશ્વના મહાસાગરને પાર કરી જશે. શ્રી વાલ્મીકિ રામાયણના યુધ્ધ કાંડના 22મા અધ્યાયમાં લખ્યું છે કે ભગવાન વિશ્વકર્માના પુત્ર વાનર શ્રેષ્ઠ નલના નેતૃત્વમાં વાનરોએ માત્ર પાંચ દિવસમાં સમુદ્ર પર સો યોજના લાંબો અને દસ યોજન પહોળો પુલ બનાવીને માર્ગ મોકળો કર્યો. રામજીની સેનાએ લંકામાં પ્રવેશ કરાવ્યો હતો. આ પોતાનામાં એક વર્લ્ડ રેકોર્ડ છે. આજના આધુનિક યુગમાં લેટેસ્ટ ટેક્નોલોજી સાથે પણ આટલા ઓછા સમયમાં આ સિદ્ધિ હાંસલ કરવી શક્ય જણાતું નથી. આ બાંધકામ વાનરોની સેના દ્વારા પત્થરો, ખડકો, વૃક્ષો અને લાકડાનો ઉપયોગ કરીને હાથ બનાવટ ઉપકરણ નો ઉપયોગ કરીને બીચ પર લાવવામાં આવ્યો હતો. મહાન કારીગર નલની સૂચના મુજબ, મહાબલી વાનરો મોટા મોટા પથ્થરો અને ખડકોને ઉખાડીને યંત્રોની મદદથી દરિયા કિનારે લાવતા હતા. ઉપરાંત, તે ઘણા મોટા વૃક્ષોને દરિયા કિનારે પહોંચાડતો હતો, જેમાં ખજૂર, નારિયેળ, બકુલ, કેરી, અશોક વગેરેનો સમાવેશ થતો હતો. નલએ ઘણા વાનરોને ખૂબ લાંબા દોરડા આપીને બંને બાજુ ઊભા કરી દીધા હતા. વાંદરાઓ આ દોરડાની વચ્ચે પથ્થરો, ખડકો, વૃક્ષો અને લતાઓ મૂકીને સેતુ બનાવતા હતા. તેને બાંધવામાં 5 દિવસ લાગ્યા હતા. આ પુલ શ્રીરામ દ્વારા ત્રણ દિવસના સંશોધન પછી બનાવવામાં આવ્યો હતો, સમુદ્રના એક એવા ભાગ પર પસંદ કરવામાં આવ્યો હતો જ્યાં પાણી ખૂબ જ છીછરું હતું અને પાણીમાં ડૂબી ગયેલો જમીન માર્ગ પહેલેથી જ ઉપલબ્ધ હતો. તેથી, રામ સેતુ માનવસર્જિત છે કે નહીં તે વિવાદ નિરર્થક છે, કારણ કે આ પુલ પાણીમાં ડૂબી ગયેલા ટાપુઓ, પર્વતો અને કોતરોથી બનેલા કુદરતી માર્ગો પર બનાવવામાં આવ્યો હતો. મહર્ષિ વાલ્મીકિ રામ સેતુની સ્તુતિમાં કહે છે -

अशोभतमहान् सेतु: सीमन्तइवसागरे। 

એ મહાન સેતુ સમુદ્રની શ્રીમંત જેવો પ્રભાવશાળી હતો.

सनलेनकृत: सेतु: सागरेमकरालये। शुशुभेसुभग: श्रीमान् स्वातीपथइवाम्बरे॥ 

મગરથી ભરેલા દરિયામાં નલ વિશ્વકર્મા થી બનેલો એ સુંદર સેતુ આકાશમાં પડછાયાના માર્ગ જેવો સુંદર હતો. નાસા દ્વારા અવકાશમાંથી લેવામાં આવેલી તસવીરો દ્વારા આ હકીકતો શાબ્દિક રીતે સાચી સાબિત થાય છે.

यो नरो जन्ममध्ये तु सेतुं भक्त्यावलोकयेत् ।।

तस्य पुण्यफलं वक्ष्ये श्रुणुध्वं मुनिपुंगवाः ।। 20।।

જે લોકો આ જન્મમાં ભક્તિભાવ સાથે સેતુના દર્શન કરે છે તેમના ગુણની હું પ્રશંસા કરું છું. હે મહાન ઋષિઓ, તમે બધા સાંભળો.

मातृतः पितृतश्चैव द्विकोटिकुलसंयुतः।।

निर्विश्य शम्भुना कल्पं ततो मोक्षं समश्नुते ।। 21।।

ભગવાન શંકરની કૃપાથી તેઓ માતૃ-પિતૃ કુળના કરોડો પૂર્વજો અને વંશજો સાથે સમગ્ર કલ્પમાં રહીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.

गण्यन्ते पांसवो भूमेर्गण्यन्ते दिवि तारकाः ।।

सेतुदर्शनजं पुण्यं शेषेणापि न गण्यते।। 22।।

પૃથ્વી પરની ધૂળના કણોને ગણી શકાય કે આકાશમાંના તારા ગણી શકાય, પણ ભગવાન શેષનાગ પણ સેતુના દર્શનથી ઉદ્ભવતા ગુણોને ગણી શકતા નથી.

समस्तदेवतारूपः सेतुबन्धः प्रकीर्तितः।।

तद्दर्शनवतः पुंसः कः पुण्यं गणितु क्षमः ।। 23।।

સેતુ બંધ એ તમામ દેવતાઓનું સમન્વયિત સ્વરૂપ છે જે તેને જુએ છે તેના ગુણ કોણ ગણી શકે?

सेतुं दृष्टा नरो विप्राः सर्वयागकरः स्मृतः ।।

स्नातश्व सर्वतीर्थेषु तपोऽतप्यत चाखिलम्।। 24।।

જેમણે સેતુ જોયો તેમને એવું લાગ્યું કે જાણે બધા યજ્ઞો કર્યા હોય, બધા તીર્થોમાં સ્નાન કર્યું હોય, બધી તપસ્યા કરી હોય.

सेतुं गच्छेति यो ब्रूयाध्यं कं वापि नरं द्विजाः ।।

सोऽपि तत्फलमाप्रोति किमन्यैर्बहुभाषणः ।। 25।।

જો કોઈ વ્યક્તિ કોઈને કહે કે તમારે પુલ જોવા માટે મુસાફરી કરવી જોઈએ, તો આ વ્યક્તિને પણ યાત્રાનું ફળ મળે છે. જેઓ તેને આગળ સમજાવે છે એટલે કે તેની મહાનતા દર્શાવે છે તેના વિશે આપણે શું કહી શકીએ.

सेतुस्नानकरो मत्यॅः सप्तकोटिकुलान्वितः ।।

सम्प्राप्य विष्णुभवनं तत्रैव परिमुच्यते ।। 26।।

જે લોકો સેતુ પર સ્નાન કરે છે તેઓ સાત કરોડ સ્વજનો સાથે ભગવાન વિષ્ણુના પરમ પદને પ્રાપ્ત કરે છે અને ત્યાં મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.

सेतुं रामेश्वरं लिङ्गं गन्धमादनपर्वतम् ।।

चिन्तयन्मनुजः सत्यं सर्वपापैः प्रमुच्यते।। 27।।

સેતુ, રામેશ્વરમ શિવલિંગ અને ગંધમાદન પર્વતનું ચિંતન કરવાથી વ્યક્તિ તમામ પાપોથી મુક્ત થઈ જાય છે.

પ્રવાસીઓના વૃત્તાંત

છેલ્લા હજાર વર્ષોમાં આ પુલ પરથી પસાર થયેલા ઘણા પ્રવાસીઓએ આ પુલ, તેની પ્રાચીનતા, તેનો ઉપયોગ, બાંધકામ, પ્રકૃતિ અને મૂળ વિશે વિગતવાર માહિતી નોંધી છે. હજાર વર્ષના ગાળામાં પ્રવાસીઓની નોંધોની આ સાતત્ય આપણને જણાવે છે કે પુલનું નામ, જ્ઞાન અને ઉપયોગ એ કોઈ નવી પ્રથા નથી, પરંતુ તે જમીનના સ્થાનિક લોકોનું સતત જ્ઞાન છે.

એક વિશાળ ખાડીની બાજુમાં જેમાં સારંદીબ આવેલું છે, એટલે કે ટાપુ સારંદીબ (સિલોન). દરિયાકિનારે ઉમ્મલનારા ગામ છે, તો સારંદીબની સામે રામશેર (રામેશ્વર) છે; તેમની વચ્ચે દરિયાઈ અંતર 12 ફરસાખ (ફારસી માપ) છે. રામશેર અને સેતુબંધ વચ્ચે 2 ફરસાખ (ફારસી માપ). સેતુબંધ એટલે દરિયાઈ સેતુ. આ દશરથના પુત્ર રામનો સેતુ મનાય છે જે તેણે ભારત ખંડ થી લંકા મહેલ સુધી બનાવ્યો હતો. હાલમાં તે અલગ-અલગ પર્વતોનો સમાવેશ કરે છે જેની વચ્ચે સમુદ્ર વહે છે. સેતુબંધની પૂર્વ કિહકિન્દ (પ્રદેશ) સોળ ફરસાખ નું અંતર છે અને વાનરો દ્વારા વસવાટ કરેલા પહાડો આવેલા છે. 

વેનિસનો માર્કો પોલો

વેનિસના માર્કો પોલો, જેમણે 1271-1295 ની વચ્ચે રામસેતુની મુસાફરી કરી હતી, તે ભારતના પ્રારંભિક યુરોપિયન પ્રવાસીઓમાંના એક હતા. તેમણે ચીનમાં, દક્ષિણ પૂર્વ એશિયાના મોટા ભાગની મુસાફરી કરી હતી અને પરત ફરતી વખતે મલબાર કિનારે રોકાતા પહેલા રામસેતુમાંથી પસાર થયો હતો. તેમણે તેમના પ્રવાસ વર્ણનોમાં રામસેતુ અને તેના ઉપયોગોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. માર્કો પોલોએ તેમની પુસ્તકમાં મલબારની મિલકત અને રામના પુલનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.

વર્થેમા

લુડોવિકો ડી વર્થેમા, એક ઇટાલિયન પ્રવાસી, ઇજિપ્ત, સીરિયા, અરેબિયા, પર્શિયા અને ભારતમાં વ્યાપકપણે પ્રવાસ કરેલ હતો. તેમણે રામ સેતુની પણ મુલાકાત લીધી હતી. તેઓ આ સ્થળથી પ્રભાવિત થઈ ને પુસ્તક પણ લખ્યું હતું અને તેમના પુસ્તકમાં આ જગ્યાનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો.

સિક્કાઓ અને શિલાલેખો

રામેશ્વરમ પ્રદેશમાં સુગ્રીવના શાસનથી લઈને 13મીથી 17મી સદી સુધી રામસેતુ અથવા સેતુ નામનું ચલણમાં હતું. સેતુ નામના ઘણા સિક્કાઓ, જે દોઢ હજાર વર્ષ જૂના છે, ઘણા મ્યુઝિયમોમાં સચવાયેલા મોજૂદ છે. સ્વાભાવિક છે કે 1806માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના સર્વેયર જનરલ રાણાલે આ પુલને એડમ્સ બ્રિજના નામથી ઓળખાવ્યો હતો. કારણ કે જેઓ આ દેશની પરંપરા અને સંસ્કૃતિને જાણતા નથી તેઓ તેને રામ સેતુ કેવી રીતે કહી શકે? અત્યારે આપણા રાજકારણીઓની આ સ્થિતિ છે જેઓ દેશની સંસ્કૃતિ જાણતા હોવા છતાં અજાણ છે. રામ સેતુ એ માત્ર આપણી ઓળખ જ નથી પરંતુ આપણો વારસો પણ છે. ભારતીય શાસ્ત્રોમાં તેને વિષ્ણુપદ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. રામેશ્વરમમાંથી ખોદકામ દરમિયાન મળેલ એક શિલાલેખ નેપાળના મહારાજા દ્વારા શ્રી રામ સેતુની પૂજાનું વર્ણન કરે છે.

કૃષ્ણદેવરાય

કૃષ્ણદેવરાય ભારતના પ્રખ્યાત મધ્યયુગીન રાજાઓમાંના એક હતા જેમણે હાલના કર્ણાટક રાજ્યમાં હમ્પીથી વિજયનગર સામ્રાજ્ય પર શાસન કર્યું હતું. 500 વર્ષ પહેલાંના તેમના શિલાલેખોમાં, તેઓએ આ પુલ રામ સેતુ વિશે વર્ણન કર્યું છે, સંબંધિત શિલાલેખો શકા 1430 (1508 એડી) ના છે જે એપિગ્રાફિયા ઇન્ડિકા વોલ્યુમ 1 1892, 363 - 366 માં ઉપલબ્ધ છે.

રાજેન્દ્ર ચોલા

રાજેન્દ્ર ચોલા I એ દક્ષિણ ભારતના તંજાવુરથી 1018 - 1048 એડી વચ્ચે શાસન કર્યું. તેમના શાસન દરમિયાન, તેમણે તેમની કૃતિઓ તાંબાની પ્લેટો પર કોતરેલી મેળવી હતી, જે હવે તિરુવલંગડુ પ્લેટ તરીકે ઓળખાય છે. આવી જ એક પ્લેટ પર, શ્લોક નંબર 80 માં, તેમણે રામ દ્વારા સમુદ્ર પર પુલ બનાવવા વિશે લખ્યું હતું.

ભારતના સિક્કા, ખાસ કરીને દક્ષિણ ભારત અને શ્રીલંકાના સિક્કાઓ વારંવાર પુલને ઐતિહાસિક અને લોકપ્રિય પ્રતીક તરીકે ઓળખે છે.

પરંતકા ચોલાના સિક્કા

907 એડીના ચોલ રાજાઓમાંના એક પરંતક ચોલાએ તેમની બહાદુરીના સિક્કા બહાર પાડ્યા હતા, જેમાં સંદર્ભ માટે તેમણે વનરા સેના દ્વારા બાંધવામાં આવેલા પુલનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો.

સેતુપતિ સિક્કા

રામનાથપુરમના રાજાઓ, જ્યાં પુલ છે, પરંપરાગત રીતે સેતુપતિ એટલે કે પુલના રક્ષક તરીકે ઓળખાતા હતા. આ રાજાઓ નિયમિતપણે એક બાજુ સેતુ શબ્દ લખેલા સિક્કા બનાવતા હતા. આ સિક્કાઓની શ્રેણીમાંથી આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે આ એક સમયની પ્રથા હતી, પરંતુ સદીઓથી પરંપરાનું સાતત્ય હતું.

રામનાથપુરમના રાજા સેતુપતિ રાજાએ તેમના સંબંધીઓ સાથે આ પુલની રક્ષા કરવાની તેમની ભૂમિકાને ગંભીરતાથી લીધી હતી.

શ્રીલંકાના સિક્કા

શ્રીલંકાની બાજુએ, જાફનાના રાજા યઝાપનમ આર્ય ચક્રવર્તી, જેમણે 1284 અને 1597 એડી વચ્ચે શાસન કર્યું, સેતુ શબ્દ સાથે સિક્કાઓની શ્રેણી બહાર પાડી, જે દર્શાવે છે કે તેઓ શ્રીલંકા વતી પુલના આશ્રયદાતા હતા.

શ્રીલંકાના જાફના નજીકના નલ્લુરના શાસકો, જેમણે 13મી અને 17મી સદી વચ્ચે શાસન કર્યું હતું, તેમણે પણ સેતુ શબ્દ સાથેના સિક્કા બહાર પાડ્યા હતા, જે દર્શાવે છે કે તેઓ પણ સેતુના આશ્રયદાતા હતા.

સહદેવની જિજ્ઞાસા

મહાભારતના લખાણમાં, નળ સેતુની માત્ર એક જૂની વાર્તા તરીકે જ ચર્ચા કરવામાં આવી નથી, પરંતુ આ સેતુનો ઉપયોગ મહાભારત કાળના એક પાત્ર દ્વારા લંકા જવા માટે પણ કરવામાં આવ્યો છે. સહદેવ, પાંડવ ભાઈઓમાંના એક, તેમના વનવાસ દરમિયાન નલા સેતુના અજાયબીને જોવાની ઈચ્છા ધરાવતા હતા અને તેને જોવા માટે, તે જોઈને આશ્ચર્યચકિત થવા માટે અને આ એન્જિનિયરિંગ માર્વેલને તેમનો આદર આપવા માટે દક્ષિણમાં નળ સેતુ સુધી ગયા હતા.

ઘટોત્કચ દ્વારા વપરાયેલ સેતુ

પાંડવ, ભીમના પુત્ર ઘટોત્કચ, પણ સહદેવ, તેમના પિતૃકાકા સાથે દક્ષિણમાં ગયા. ઘટોત્કચ તેમના માતૃવંશમાંથી જન્મથી રાક્ષસ હતા. તેથી, જ્યારે સહદેવ નળ સેતુની ભારતીય બાજુએ રોકાયા હતા, ત્યારે ઘટોત્કચ નળ સેતુ પર ચાલ્યા ગયા હતા, તે પણ રાક્ષસ કુળના, જે કુળના ઘટોત્કચ પોતે હતા.

अस्ति रामेश्वरं नाम, रामसेतौ पवित्रितम् ।

क्षेत्राणामपि सवेॅषां, तिथाॅनामपि चोत्तमम् ।। 

दृष्टमात्रे रामसेतौ,  मुक्तिः संसारसागरात् ।

(स्कंद पुराण - ब्राह्म. स्तुमहात्म्य) 

રામેશ્વરમ તીર્થ, જે ભગવાન શ્રી રામના આદેશથી બનેલા સેતુને કારણે સૌથી પવિત્ર બન્યું છે, તે તમામ તીર્થધામો અને ક્ષેત્રોમાં શ્રેષ્ઠ છે. તે સેતુના દર્શન કરવાથી જ મોક્ષ થાય છે.

નલ વિશ્વકર્મા અને નીલને ભારતમાં ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ અને સર્જનાત્મક ભૂમિકા ભજવતા બતાવવામાં આવ્યા છે.

भूयो भूयो भामिनो भूमिपाला, नत्वा नत्वा याचते रामचंद्रः ।

सामान्योऽयं धमॅसेतुनॅराणां, काले काले पालनीयो भवद्धि।। 

(स्कंद पुराण) 

(ब्रह्य, धमाॅ. 34/40) 

હે ભાવિ રાજાઓ! આ રામચંદ્ર તમને નમ્રતાપૂર્વક વારંવાર પ્રણામ કરે છે અને વિનંતી કરે છે કે તમે મારા દ્વારા નિર્મિત રામ સેતુનું હંમેશા આદર અને રક્ષણ કરો.

ગ્રંથસૂચિ પુસ્તકો

- શ્રીમદ વાલ્મીકિ રામાયણ (સચિત્ર)

- અયોધ્યા: 2002-03, ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ, 2003

- સ્કંદ પુરાણ 4.1.1.1-44 અને 3.1.2.1-114

 - આનંદ રામાયણ

- જ્ઞાનકોશ બ્રિટાનીકા

- રઘુવંશ (કાલિદાસ)

- વિષ્ણુપુરાણ 4.4.40.49

- કૂર્મ પુરાણ 21.10 -61

- અગ્નિપુરાણ 5-9

- બ્રહ્મપુરાણ 138.1-40

- ઉત્તર ભાગ નારદ પુરાણ 76.1-20

- ગરુડ પુરાણ 1.81.1-22

- ભારતીય પુરાતત્વ 1971-72 - એક સમીક્ષા, ભારતીય - - - પુરાતત્વીય સર્વેક્ષણ 1975

- ભારતીય પુરાતત્વ 1976-77 - એક સમીક્ષા, ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ 1980

- ભારતીય પુરાતત્વ 1979-80 - એક સમીક્ષા, ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ 1983

- ભારતીય પુરાતત્વ 2002-03 - એક સમીક્ષા, ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ 2009

- ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણના સંસ્મરણો, નંબર 55, ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ, 1999

- ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણના સંસ્મરણો, નંબર 70, ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ, 1999

- 'જ્યાં રઘુવરના પગ પડે છે', (ડૉ. રામ અવતાર શર્મા)

- વિજ્ઞાનના શબ્દોમાં રામાયણની વાર્તા 

- રામ સેતુ - રાષ્ટ્રીય એકતાનું પ્રતીક (સુબ્રમણ્યમ સ્વામી)

સંકલનકર્તા લેખક : મયુરકુમાર મિસ્ત્રી

શ્રી વિશ્વકર્મા સાહિત્ય ધર્મ પ્રચાર સમિતિ