આદિ બ્રહ્મ પંચમુખી વિરાટ વિશ્વકર્મા અને અન્ય બ્રહ્મ વિશ્વકર્મા સ્વરૂપો

વિશ્વકર્મા સાપ્તાહિક ઉત્સવ

આદિ બ્રહ્મ પંચમુખી વિરાટ વિશ્વકર્મા અને અન્ય બ્રહ્મ વિશ્વકર્મા સ્વરૂપો

સૃષ્ટિ યુગમાં બ્રહ્મ (વિશ્વકર્મા)નું સ્વરૂપ

નિર્ગુણ નિરાકાર બ્રહ્મ, જેમણે બ્રહ્માંડનું સર્જન કર્યું અથવા આપણે પરબ્રહ્મ કહી શકીએ, જેનું વેદ ગ્રંથોમાંનું એક મુખ્ય નામ *વિશ્વકર્મા* છે. તેમનું મુખ્ય રચનાત્મક સ્વરૂપ પ્રજાપતિ બ્રહ્માનું છે. પ્રજાપતિ બ્રહ્માને ત્વષ્ટા બ્રહ્મા અને વિશ્વકર્મા પ્રજાપતિ પણ કહેવામાં આવે છે. બધા પૂજનીય દેવોમાં બ્રહ્મા પ્રથમ દેવ છે. બ્રહ્મા સૃષ્ટિના વિવિધ કલ્પોમાં જુદા જુદા સ્વરૂપમાં દેખાય છે. સૃષ્ટિના પ્રથમ કલ્પમાં 'સ્વયંભુ' નામના બ્રહ્મા 'પંચમુખી' સ્વરૂપમાં દેખાય છે, બીજા કલ્પમાં 'પદ્મભૂ' નામના બ્રહ્મા 'ચતુર્મુખી' સ્વરૂપમાં દેખાય છે, ત્રીજા કલ્પમાં 'વિશ્વકર્તા' નામના બ્રહ્મા 'પંચમુખી' સ્વરૂપમાં દેખાય છે. ત્રિમુખી સ્વરૂપ.અને ચોથા કલ્પમાં 'બાલરૂપી' નામના બ્રહ્મા 'એકમુખી' સ્વરૂપમાં દેખાય છે. સૃષ્ટિ અને સૃષ્ટિના કર્મને કારણે તમામ બ્રહ્માઓનું મૂળ નામ *વિશ્વકર્મા* છે. સૃષ્ટિના પ્રથમ કલ્પમાં, બ્રહ્મા કે જેઓ કોઈ પણ આશ્રય વિના સ્વયં-સહિત પંચમુખી સ્વરૂપમાં દેખાયા હતા તેમને શાસ્ત્રોમાં *આદિ બ્રહ્મ વિરાટ વિશ્વકર્મા અથવા સ્વયંભૂ બ્રહ્મા* કહેવામાં આવે છે. આ બ્રહ્મા વેદોમાં મહાન પુરુષ છે. અન્યત્ર, બધા બ્રહ્મા ભગવાન વિષ્ણુની નાભિમાંથી નીકળે છે. સૃષ્ટિના જુદા જુદા કલ્પોમાં દેખાતા બ્રહ્માના નામ અને સ્વરૂપો શાસ્ત્રોમાં અલગ-અલગ છે; 

*કલ્પે કલ્પે તુ નામાની શ્રુણુ ત્વં તાનિ ​​વૈ પ્રિયે ॥* 

*સ્વયંભુઃ પ્રથમે કલ્પે દ્વિતિયે પદ્મભુઃ સ્થિતઃ ॥* 

*તૃતીયે વિશ્વકર્તેતિ બાલરૂપી ચતુર્થકે ।।* 

*એતાની મુખ્યનામાની કથિતાનિ સ્વયંભુવઃ ।।* 

 *નિત્યં સંસ્મરતે યસ્તુ સ દિર્ધાયુનૅરો ભવેત્ ।।*

 (સ્કંદપુરાણ/ગ્રંથ-7 (પ્રભાસખંડ)/પ્રભાસક્ષેત્ર મહાત્મ્ય/અધ્યાય - 105/ શ્લોક - 28 થી 30) 

અર્થાત્ - કલ્પના વિવિધ કલ્પોમાં, હે પ્રિય! તમે ભગવાન બ્રહ્માના તમામ પ્રકારના નામ સાંભળો. પ્રથમ કલ્પમાં 'સ્વયંભુ' નામના બ્રહ્મા છે, બીજા કલ્પમાં 'પદ્મભુ' નામના બ્રહ્મા છે. ત્રીજા કલ્પમાં 'વિશ્વકર્તા' નામના બ્રહ્મા છે અને ચોથા કલ્પમાં 'બાલરૂપી' નામના બ્રહ્મા છે. આ બધા મુખ્ય નામો છે જેનો ઉલ્લેખ સ્વયંભુ બ્રહ્મા માટે કરવામાં આવ્યો છે. જે વ્યક્તિ તેમને દરરોજ યાદ કરે છે તે લાંબુ જીવન જીવે છે. 

*બ્રહ્માન્ડે સૃષ્ટિકલ્પાંતરેષુ બ્રહ્મા વિવિધ વિભિન્નસ્વરુપકઃ ।* 

*પ્રથમે કલ્પે સ્વયંભુવિશ્વકર્મા પ્રકાશે ।।* 

*દ્વિતિય કલ્પે પદ્મભુ: ચતુર્મુખ: સુવિક્રમઃ ।* 

*તૃતીયે વિશ્વકર્તેતિ ત્રિમુખઃ પ્રભવિષ્યતિ ।। * 

*ચતુર્થે કલ્પે બાલરૂપી એકમુખો ભવિષ્યતિ ।* 

*સર્જનાત્મકાનાં કારણાત્ વિશ્વકર્મેતિ કિતિૅતઃ ।।* 

અર્થાત્ - બ્રહ્મા સૃષ્ટિમાં સર્જનના વિવિધ કલ્પોમાં જુદા જુદા સ્વરૂપો ધરાવે છે. પ્રથમ કલ્પમાં, બ્રહ્મા 'સ્વયંભુ'ના રૂપમાં છે, જેને 'વિશ્વકર્મા' તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. બીજા કલ્પમાં બ્રહ્માનો અવતાર 'પદ્મભૂ'ના રૂપમાં છે, જેને 'ચતુર્મુખ' અને સુવિક્રમ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. ત્રીજા કલ્પમાં બ્રહ્મા 'ત્રિમુખ'ના રૂપમાં 'વિશ્વ સર્જક' અવતરે છે. ચોથા કલ્પમાં, બ્રહ્માનો અવતાર 'બાલરૂપી' અને એકમુખી છે. વિશ્વના સર્જનાત્મક કારણ ના રુપે બ્રહ્માને *વિશ્વકર્મા* તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. બ્રહ્માંડપુરાણ, લિંગપુરાણ અને વાયુપુરાણમાં આ જ શ્લોકનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, જે સાબિત કરે છે કે વિશ્વકર્માજી (પ્રજાપતિ બ્રહ્મા) દરેક કલ્પમાં પ્રલય વિનાશ પછી સમગ્ર વિશ્વ, સમુદ્ર, પૃથ્વી અને સાત દ્વીપોનું પુનર્નિર્માણ કરે છે. 

*તતસ્તેષુ પ્રકીણેૅષુ લોકોદધિગિરિંસ્તથા ।* 

*વિશ્વકર્મા વિભજતે કલ્પાદિશુ પુનઃ પુનઃ ।।* 

*સસમુદ્રામિમાં પૃથ્વીં સપ્તદ્વીપાં સપર્વતામ્* 

*ભૂરાધ્યાંશ્ચતુરો લોકાન્પુનઃ પુનરકલ્પયત્ ।।*

-(બ્રહ્માંડપુરાણ/પૂર્વ ભાગ/અધ્યાય - 05/શ્લોક - 27-28) 

-(લિંગપુરાણ - પ્રકરણ - 70, શ્લોક - 136 - 137) 

-(વાયુપુરાણ/પૂર્વાર્ધ/અધ્યાય- 6, શ્લોક- 31-32) 

અર્થાત્ - સર્વ જગત, સમુદ્રો અને પર્વતોના વિનાશ પછી જગતના સર્જક એટલે કે વિશ્વકર્મા (પ્રજાપતિ બ્રહ્મા) કલ્પના આરંભમાં પૃથ્વીનું વિભાજન અને સર્જન કરે છે. આ નિયમ અનુસાર, આ વખતે પણ તેમણે (વિશ્વકર્મા) સમુદ્ર, પૃથ્વી, સપ્તદ્વીપ, પર્વતો વગેરે સહિત ચાર જગતની પુનઃ રચના કરી. બ્રહ્મા વેદના મહાપુરુષ છે, તેઓ પ્રજાપતિ છે, તેઓ હિરણ્યગર્ભ છે, તેઓ ત્વષ્ટા છે અને બ્રહ્માજીને મુખ્યત્વે વિશ્વની રચનાને કારણે 'વિશ્વકર્મા' કહેવામાં આવે છે.

સંકલનકર્તા - મયુરકુમાર મિસ્ત્રી

શ્રી વિશ્વકર્મા સાહિત્ય ધર્મ પ્રચાર સમિતિ